اگر شما هم فکرتان درگیر رفتار خودخواهانه برخی از اطرافیانتان هستید، تنها نیستید. سالهاست که خوب و بد بودن انسانها و مرز و حدود رفتار خودخواهانه آنها مورد بحث دانشمندان، فیلسوفان، شاعران و جامعه شناسان است و هر یک در مورد افراد خودخواه نظراتی را بیان کرده اند. شاید مهمترین علت اختلاف نظرات و پیچیدگی قضاوت‌ها راجب خودخواهی، نحوه نگرش انسان است. چرا که ما دوست داریم همه چیز را دسته‌بندی کنیم و سعی داریم افراد خودخواه را در گروه افراد خوب یا بد قرار بدهیم. افراد خودخواه به شدت دوست دارند در مرکز توجه همه قرار بگیرند و همیشه از خود و پیروزی‌های ریز و درشت‌شان حرف بزنند و خودشان را سلطان هر جمعی می‌بینند. برخورد با این افراد انرژی منفی به اطرافیان می‌دهد. زیرا در بهترین حالت‌ها اگر از آنها متنفر هم نشویم، خودخواهی‌شان موجب می‌شود به ارتباط با آنها علاقه‌ای نداشته باشیم.
خودخواهی چیست
غالبا مردم رفتار خودخواهانه را رفتاری غیراخلاقی می‌دانند، زیرا فرد خودخواه فقط به دنبال رفع نیاز خودش است حتی به قیمت کنار گذاشتن و بی‌توجهی به نیاز دیگران. به عقیده برخی کارشناسان، رفتار خودخواهانه نه تنها غیر اخلاقی می‌باشد، بلکه برای رفاه روانی خود فرد نیز خوب نیست. سونیا لووبومیرسکی، روانشناس مشهور مثبت، در مقاله‌ای ادعا می‌کند که این نظرات راجب خودخواهی مطابق با یک ضرب المثل چینی است: «اگر شما خواهان یک زندگی طولانی توام با شادی هستید، پس به دیگران کمک کنید. طبق این نظر، خودخواهی (یعنی اول به فکر خود بودن) خوب است یا بد؟ قضاوت راجب خودخواهی فقط منتهی به خوب و بد بودن اخلافی آن نیست. از نظر کارشناسان، رفتار خودخواهانه به سلامت روانی ما هم آسیب می‌زند. خودخواهی موجب عزت نفس پایین، عدم امنیت خاطر، نداشتن حس حمایت و سایر مشکلات می‌شود.
ویژگی افراد خودخواه
خودخواهی یا خود شیفتگی یک اختلال شخصیتی (بیماری) به شمار می‌رود و سه ویژگی اصلی آن خودمحوری، خودخواهی و درخود ماندگی است. بزرگترین و اصلی‌ترین نشانه فرد خودخواه، اعتماد به نفس (نه حرمت نفس) بیش از حد و غیر واقعی می‌باشد. خودخواهی معمولا از اوایل بزرگسالی ظاهر می‌شود و با ویژگی‌های زیر قابل شناسایی است:
- خودبرتر بینی و منحصر به فرد دانستن خود (مخصوصا از نظر فیزیکی و ظاهری).
- اشخاص بهتر و برتر از خود را تحقیر می‌کند.
- عدم درک احساسات و عواطف دیگران و اهمیتی نمی‌دهد.
- همیشه به دنبال تحسین دیگران از خود است (از خود متشکر).
- فکر می‌کند دیگران به او حسادت می‌کنند و خودش معمولا حسود می‌باشد.
- عدم برقراری ارتباط واقعی و معنی‌دار با دیگران، فقط دنبال نفع بردن از بقیه است.
- با وجود خودبرتر بینی، حرمت نفس پایین دارد و نا امن است.
- مدام خود را بسیار مصصم و جدی و یا بی احساس نشان می‌دهد.
علل خودخواهی
اولین چیزی که در برخورد با فرد خودخواه به نظرمان می‌رسد، این سوال است که چرا یک انسان حاضر نمی‌شود به خاطر نیاز دیگران، از دارایی، منابع و … خود بگذرد؟ علت خودخواهی چیست و چه نفعی می‌برد. کارشناسان ریشه خودخواهی را وجود انواع ترس می‌دانند.
ترس از چیزی از دست دادن
افراد خودخواه معمولا می‌ترسند که اگر چیزی را واگذار کنند، بعدا خودشان به آن نیاز پیدا می‌کنند و این کار به ضررشان است. مثلا فکر می‌کند که خودش به این منابع، موقعیت یا هر چیز دیگری بیش از هر کسی برای رسیدن به اهداف و مقاصدش نیازمند است. در نتیجه این احساس ترس و عدم امنیت، به او انگیزه کافی می‌دهد تا به نیاز دیگران بی‌توجهی کند و نیاز خودش را در اولویت قرار دهد.
تک فرزند بودن
در بیشتر افراد این رفتار ریشه در کودکی او دارد. مانند کودکانی که والدین همه نیازها و خواسته‌هایشان را برآورده‌اند و لوس بار آمدند. تک فرزندها بیشتر با مشکل خودخواهی مواجهند، زیرا از کودکی یاد می‌گیرند که هرقدر می‌شود از دیگران بگیرند و کمتر چیزی بدهند. در نتیجه این کودکان به افراد خودخواهی تبدیل می‌شوند که همدردی با دیگران را بلد نیستند و همیشه نیازهای خود را به نیازهای دیگران ترجیح می‌دهند. البته شاید همه ما در کودکی، کم و بیش چنین رفتاری را داشتیم، ولی کم کم یاد می‌گیریم با دیگران ارتباط بگیریم، شرایط را از دید آنها ببینیم و احساساتشان را هم درک کنیم و به دنبال آن بخاطر آنها از نیازهای خود بگذریم.
خانواده پرجمعیت
البته برعکش آن هم ممکن است، یعنی زندگی در خانواده‌ای پرجمعیت هم می‌تواند به ایجاد رفتار خودخواهانه منجر شود. گاهی، افرادی که در خانواده پرجمعیت بزرگ می‌شوند و همیشه برای کسب جایگاه، منابع، حق و … خود می‌جنگد، یاد می‌گیرند که این منابع و هر چه به دست می‌آورند را فقط برای خود بخواهند و نگه دارند.
پیشگیری و درمان خودخواهی
آیا شما هم فردی خودخواه هستید و اطرافیانتان بارها این مسئله را به شما می‌گویند و از این وضع راضی نیستند. برای درمان خودخواهی خود می‌توانید روش‌های زیر را امتحان کنید.
کمک کردن به اطرافیان
وتی در شرایطی قرار می‌گیرید که کاری از دستتان برای کسی برمی‌آید، حتما انجام دهید. یادتان باشد این کار قبل از این که به نفع طرفتان باشد، برای خودتان منفعت بیشتری دارد. کمک به دیگران موجب ایجاد حس خوب در شما و محبوبیت در نظر دیگران می‌شود. این کار از خودخواهیتان کم می‌کند.
عضو گروه‌های مختلف شوید
سعی کنید در گروه‌های مختلف عضو شوید و با آنها همراه باشید. مهمانی بدهید و دوستانتان را دعوت کنید. به خواسته‌هایشان توجه کنید و طبق میل آنها رفتار نمایید. با این کار، شما نمی‌توانید خودخواه باشید و روابطتتان با دیگران خیلی بهتر می‌شود. ولی باید توجه کنید که این کارها را باید مکررا و زیاد انجام دهید تا کاملا جایگزین شخصیت خودخواهانه شما گردد و سبک زندگیتان اینگونه نهادینه شود.
به بقیه توجه کنید
وقتی در یک جمع هستید به بقیه هم توجه کنید. یادتان باشد عواقب هر کاری که انجام می‌دهید روی همه آنها تاثیرگذار است. پس در کارها فقط خودتان را در نظر نگیرید و به همه افراد حاضر فکر کنید. همچنین سعی کنید از کارهای دیگران هم تعریف کنید، تا متوجه شوید که بقیه هم برای شما مهمند و از پیشرفت آنها خوشحال می‌شوید.
احساسات بقیه را درک کنید
برای دوری از خودخواهی، باید بتوانید احساسات افراد دیگر را درک کنید و با آنها همدردی کنید. اگر خودخواهی کنید، از اتفاقات ناگوار دیگران خوشحال می‌شوید؛ چون در جایگاه آنها نیستید و شرایط بهتری نسبت به آنها دارید.
به واکنش دیگران توجه کنید
واکنش‌های دیگران را تحت نظر بگیرید و ببینید که رفتار آنها با شما به چه صورت است. از این طریق متوجه خواهید شد که آنها علاقه‌مند به برقراری ارتباط با شما هستند؛ در نتیجه برخوردهای به دور از خودخواهی را در پیش خواهید گرفت.
دست از مقایسه خودتان بردارید
همیشه خودتان را با دیگران مقایسه نکنید. این کار باعث می‌شود خود را برتر از آنها بدانید. مقایسه مداوم خود با اطرافیان، چشمانتان را به همه چیز می‌بندد و تنها فکر ذهنتان، موفقیت و پیروزی خودتان است. با توجه مداوم به خود، دیگر نمی‌توانید برای اطرافیان آرزوی موفقیت کنید. تنها با خودتان رقابت کنید تا از دیروز خودتان بهتر باشید، نه از دیگران.
تفاوت خودخواهی با اعتماد به نفس و عزت نفس
مفهوم عزت نفس به معنای توانمند و ارزشمند دانستن خود است. شما با عزت نفس بالا علاوه بر خود، تمام موجودات و انسانها را نیز ارزشمند می‌دانید و خود و همه را مستحق یک زندگی شاد و موفق می‌داند. عزت نفس سالم یعنی به قدر کافی از دستاوردها و توانایی‌های خود آگاهید و احساسات خود را راحت بیان می‌کنید. در اعتماد به نفس نیز شما تصویر ذهنی مثبتی نسبت به توانایی انجام کار و مهارت‌هایتان دارید. اعتماد به نفس باید در زمینه‌های مختلفی سنجش شود. مثلا وقتی از موفقیت در امتحان مطمئن هستید که قبول می‌شوید در این زمینه اعتماد به نفس خوبی دارید. در مقابل اگر خود را در پیروزی در یک مسابقه ناتوان می‌بینید، آنوقت در این زمینه اعتماد به نفس پایین دارید. ولی خودخواهی متفاوت از این مفاهیم است. فرد خودخواه همه چیز را برای خود می‌بیند، تنها خود را مستحق پیروزی و زندگی شاد می‌داند.
تفاوت رفتاری افراد خودخواه با افراد خود دوست
شاید شما هم در بین دوستان یا آشنایان افرادی را می‌شناسید که به لحاظ رفتاری شخصی خودخواه (selfishness) باشند و یا افرادی که خودشیفته (Narcissism) هستند. این افراد در جامعه روابط خیلی مستحکمی با دیگران ندارند و غالبا از سوی دیگران طرد می‌شوند. خودخواهی و خودشیفتگی دو موضوع کاملا متفاوت می‌باشند. حتما این جمله معروف را شنیدید که می‌گوید: «خودت را بیشتر از دیگران دوست داشته باش». اغلب مردم این جمله را به معنای خودخواهی می‌دانند که کاملا اشتباه است. در حقیقت تاکید این جمله بر خوددوستی است نه خودخواهی و خودشیفتگی. در این قسمت به تفاوت خودخواهی با خوددوستی می‌پردازیم.
یک فرد خودخواه
- در ذهن و فکرش جایی برای دیگران نیست. فقط به فکر خواسته‌ها، نیاز و امیال خودش است.
- افکار، احساسات و نیازهای دیگران را درک نمی‌کند.
- همیشه در احساس درد و ناراحتی یا لذت و خوشحالی دیگران را مسئول می‌داند.
- حق و حقوق خود را بر دیگران ترجیح می‌دهد، حتی اگر پیش آید حق و حقوق دیگران را نادیده می‌گیرد.
- اغلب از دیگران طلبکار است و از آنان برای رسیدن به امیال، خواسته‌ها و اهداف خودش استفاده می‌نماید.
- غالبا رفتار متکبرانه و حالت کنترل‌کنندگی دارد، اگر به خواسته خود نرسد عصبانی می‌شود.
- سازش یا سازگاری‌اش با دیگران کم است و حرمت نفس پایینی دارد.
- بسیار ریاکار است و صمیمیت چندانی در ارتباطات ندارد.
در مقابل فرد خود دوست
- به اندازه خودش به دیگران هم احترام می‌گذارد (در همه جنبه‌های فکری، نظرات، احساسات و …)
- مسئولیت افکار و رسیدن به امیال و خواسته‌هایش را خودش به عهده می‌گیرد تا اینکه از دیگران متوقع باشد.
- برای کسب خوشحالی و لذت (نه بخاطر ترس، اجبار یا احساس گناه) به فکر لذت دیگران نیز می‌باشد.
- کاری که درست می‌داند را بدون تجاوز به حق و حقوق دیگران انجام می‌دهد (مثلا اگر خیلی خسته بود و نیاز داشت زودتر از موقع بخوابد، بخاطر ناراحتی همسرش که چرا با او فیلم تماشا نمی‌کند، از خوابش نمی‌گذرد).
- قابلیت سازگاری‌اش با مردم خوب است و به نظر اکثریت مردم احترام می‌گذارد (حتی اگر با نظر او مخالف باشند).
- برای دیگران نیز مانند خود حق انتخاب قایل است.
نتیجه‌گیری
غرور و خودخواهی یک ویژگی رفتاری بسیار اشتباه و مخرب است که هم موجب آسیب سلامت روانی شما
می‌شود و هم ممکن است ارتباطات‌تان را با دیگران خراب کند. خودخواهی با داشتن عزت نفس و اعتماد به نفس سالم متفاوت است. شما می‌توانید بر اساس نوشته‌های این مطلب، نشانه‌های غرور و خودخواهی را در خودتان چک کنید و چنانچه اکثر نشانه‌ها را در خودتان دیدید، بهتر است با مراجعه به یک مشاور و متخصص علت خودخواهی را در خود ریشه‌یابی و نسبت به درمان آن اقدام نمایید.