در قانون مدنی ایران یکی از روش‌های خاتمه رابطه وکالت عزل وکیل توسط موکل است. در ابتدا باید رابطه وکالت وجود داشته باشد تا عزل وکیل امکان‌پذیر شود. عزل وکیل به این معنی است که موکل، وکیل خود را از اختیاراتش برکنار نماید. یا به عبارتی حقوق و اختیارات وکیل که پیش‌ازاین توسط موکل به وی عطاشده بود اکنون توسط موکل از وکیل سلب شود. در ادامه این مقاله به موضوع عزل وکیل و حالات مختلف آن خواهیم پرداخت.
عزل وکیل چیست ؟
در قانون ایران عقود به دودسته لازم و جایز تقسیم می‌شوند. عقد لازم، عقدی است که برخلاف عقد جایز طرفین دعوا نمی‌توانند هر زمان که اراده کردند آن عقد را برهم بزنند. و دسته عقود جایز که عقد وکالت نیز ذاتاً یک عقد جایز است. به این معنا است که در طول قرارداد وکالت یا هر عقد جایزی هر یک از طرفین عقد می‌تواند این قرارداد را به هم بزند. در صورتی که در عقود لازم این امکان وجود ندارد که طرفین بتوانند به‌راحتی عقد را برهم بزنند.
حال اگر موکل یعنی کسی که وکیل را استخدام می‌کند و اختیاراتی را طبق قرارداد وکالت به وکیل می‌دهد. تصمیم بگیرد که وکیل خود را برکنار کند. و این اختیارات محول شده به وکیل را از او سلب نماید. در این صورت عزل وکیل توسط موکل انجام می‌پذیرد. بنابراین عزل وکیل یکی از حقوق موکل است. که به دلیل جایز بودن عقد وکالت موکل صاحب این حق می‌باشد.
چگونه حق عزل وکیل را از موکل سلب کنیم ؟
همان‌طور که اشاره کردیم با توجه به اینکه عقد وکالت ذاتاً جایز است عزل وکیل حق موکل است. اما راه‌هایی وجود دارد که بتوانیم این حق را از موکل بگیریم و عزل وکیل را مخدوش نماییم. این روش‌ها به شرح زیر است.
اول؛ اگر عقد وکالت ضمن یک عقد لازم اعطا گردد امکان عزل وکیل توسط موکل مخدوش می‌شود. به‌عنوان مثال عقد بیع یا همان خریدوفروش عقد لازم است. اگر ضمن قرارداد فروش خانه، خریدار برای انجام امور ثبتی به‌عنوان وکیل تعیین شود. درواقع این وکالت ضمن عقد لازم، وصف لزوم می‌یابد. بنابراین موکل نمی‌تواند هر زمان که اراده نمود وکیل را عزل کند. بلکه تا زمانی که قرارداد فروش در سلامت خود باقی بماند این وکالت اعطاشده نیز باقی است.
دوم؛ حالت دیگر آن است که موکل در ضمن عقد وکالت این حق عزل وکیل را از خودش سلب نماید. اگر موکل ضمن وکالت حق عزل را از خود سلب کند. دیگر نمی‌تواند عزل را اجرا کند. یعنی اگر موکل اعلام کند که وکیل را عزل می‌کند. چون قبل‌تر ضمن عقد این حق را از خود سلب نمود کلام وی فاقد اثر است. و وکیل عزل نمی‌شود.
سوم؛ حالت آخر این است که موکل ضمن عقد وکالت تعهد کند که وکیل را عزل نخواهد کرد. در این مورد موکل حق خود را سلب نکرده است بلکه صرفاً قول داده که وکیل را عزل نکند. بنابراین موکل در این حالت می‌تواند وکیل را عزل نماید و عزل وکیل صحیح است. اما به علت خلف وعده و عدم اجرای تعهد توسط موکل، وکیل می‌تواند راه‌های قانونی را جهت جبران خسارت احتمالی وارده به خود در پیش گیرد.
روش‌های عزل وکیل
به‌جز موارد مذکور که حق عزل وکیل مخدوش شده بود. موکل در سایر موارد قادر است هر زمان وکیل خود را عزل نماید. همچنین در وکالت دادگستری نیز همیشه موکل می‌تواند وکیل را عزل نماید. و نوع تنظیم قرارداد در عزل وکیل دادگستری اهمیتی ندارد.
موکل برای عزل وکیل می‌تواند آن را صراحتاً بیان کند. و یا با انجام برخی اعمال عزل را نشان دهد. به‌عنوان مثال موضوع وکالت را خود شخصاً انجام دهد. به این ترتیب موضوع وکالت حل می‌شود و خودبه‌خود عزل وکیل را به دنبال دارد. البته این حالت هم قابل پیش‌بینی است که موکل ضمن عقد وکالت حق اجرای موضوع وکالت را از خود سلب نماید یا تعهد نماید موضوع وکالت را انجام نمی‌دهد. که همانند حالت مذکور در سلب حق عزل یا تعهد به عدم عزل قابل‌تصور است. حالت دیگری که به طور غیرمستقیم عزل وکیل را به دنبال دارد. اعطای وکالت همان موضوع به وکیل دیگر است. در اینجا اگر وکیل دوم موضوع وکالت را انجام دهد. مجدداً موضوع وکالت حل می‌شود و خودبه‌خود عزل وکیل اول را به دنبال دارد.
برای عزل وکیل دادگستری موکل باید از طریق دفاتر خدمات قضایی اقدام نماید. موکل می‌تواند با ارائه کارت شناسایی و شماره پرونده قضایی. به مسئول دفاتر قضایی درخواست خود را مبنی بر عزل وکیل به دادگاه مربوطه اعلام نماید. همچنین موکل باید با ارسال یک اظهارنامه رسمی یا بیان کتبی یا شفاهی عزل را به وکیل اطلاع دهد.
عزل وکیل رسمی
توجه داشته باشید که برای عزل وکیل باید به نحوه ایجاد وکالت دقت نمایید. اگر عقد وکالت به صورت رسمی و در دفترخانه تنظیم گردد. یعنی شماره پیگیری داشته باشد و ثبت شود. آنگاه برای اینکه عزل وکیل اتفاق بیافتد باید به همان روش رسمی عمل کرد تا عزل پذیرفته شود. یعنی موکل باید به صورت رسمی و در دفترخانه عزل را انجام دهد تا در سامانه‌های رسمی نیز این عزل ثبت شود.
لازم به ذکر است موضوع برخی از وکالت‌ها از اعمالی محسوب می‌شوند. که مطابق قانون لازم است سند رسمی وکالت برای آن تنظیم گردد. به‌عنوان مثال تنظیم وکالت برای خریدوفروش مال غیرمنقول باید به صورت رسمی انجام گیرد. اما ارائه وکالت رسمی و عزل وکیل رسمی فقط با حضور موکل امکان‌پذیر است. بنابراین نیازی به حضور وکیل نیست. به این دلیل که موکل است که اختیارات و حقوق خود را به وکیل اعطا می‌نماید لذا حضور وکیل الزامی نیست.
اثرات عزل وکیل چیست ؟
عزل وکیل اثراتی به دنبال خود می‌آورد. در وکالت‌های دادگستری موکل باید مسئله عزل وکیل را هم به دادگاه و هم به وکیل اطلاع دهد. چراکه دادگاه ابلاغ‌های لازم را خطاب به وکیل می‌فرستد. همچنین تا زمانی که عزل به وکیل اطلاع داده نشود. اعمال وکیل نسبت به موکل صحیح و مؤثر است. اما در وکالت‌های مدنی موکل تنها کافی است که عزل وکیل را به استماع خود وکیل برساند. و نیازی به اطلاع به مرجع ثالث مثل دادگاه وجود ندارد. در این موارد نیز تا زمانی که وکیل از عزل خود مطلع نشود اعمال او نسبت به موکل مؤثر و صحیح است.
در خصوص عزل وکیل باید به ماده 43 قانون آیین دادرسی اشاره کرد که می‌گوید: « عزل یا استعفای وکیل یا تعیین وکیل جدید باید در زمانی انجام شود که موجب تجدید جلسه دادگاه نگردد، در غیر این صورت دادگاه به این علت جلسه را تجدید نخواهد کرد.»
حق‌الوکاله وکیل عزل شده
گاهی ممکن است موضوع عزل و تعیین تکلیف حقوق وکیل پس از عزل در وکالت‌نامه قید شود. اما اگر مسئله عزل در وکالت‌نامه مطرح نشود. وکیل عزل شده با توجه به اعمالی که تا زمان عزل انجام داده است مستحق دریافت حق‌الوکاله است. معمولاً در وکالت‌نامه‌های دادگستری نحوه حل این موضوع مطرح می‌گردد. در وکالت‌نامه‌های عادی نیز اگر طرفین توافق نکنند مرجع صالح این امر را به کارشناس ارجاع می‌دهد و تکلیف را مشخص می‌نماید.
موکل علاوه بر حق‌الوکاله باید مخارجی که وکیل جهت انجام موضوع قرارداد وکالت برعهده داشت را نیز به او پرداخت کند. البته ممکن است برحسب توافق طرفین این موارد برعهده وکیل باشد. اما اگر چنین توافقی وجود نداشت موکل باید آن هزینه‌ها را نیز به وکیل بپردازد.
سؤالات متداول
عزل وکیل چیست ؟
اگر موکل تصمیم بگیرد وکیل خود را برکنار کند. و اختیارات محول شده به وکیل را از او سلب نماید. در این صورت عزل وکیل توسط موکل انجام می‌پذیرد.
روش‌های عزل وکیل چیست ؟
موکل برای عزل وکیل می‌تواند آن را صراحتاً بیان کند. و یا با انجام برخی اعمال عزل را نشان دهد. اگر عقد وکالت به صورت رسمی و در دفترخانه تنظیم گرددآنگاه عزل وکیل نیز باید به روش رسمی انجام شود.