حکم قطعی چیست؟ رأی قاضی دادگاه چند شکل است. یکی از موارد آن حکم قطعی است. حکم قطعی به رأیی گفته می‌شود که جز در موارد استثناء حکم تغییر نمی‌کند. این حکم قطعی ممکن است توسط دادگاه تجدیدنظر یا دادگاه بدوی صادر شود. قانون آیین دادرسی با پیش‌بینی موارد استثناء در برخی موارد مثل اعاده دادرسی؛ مجوز تغییر حکم قطعی را می‌دهد. در ادامه این مطلب به شرح بیشتر شرایط پیرامون موضوع حکم قطعی خواهیم پرداخت.
تعریف حکم قطعی
احکام صادرشده از جانب قاضی دادگاه را به دودسته حکم قطعی و غیرقطعی تقسیم می‌کنیم. مبنای این تقسیم‌بندی از آن جنبه است که آیا امکان اعتراض به یک حکم وجود دارد یا نه. بنابراین در صورتی که برای حکم صادرشده توسط قاضی دادگاه امکان اعتراض و تجدیدنظرخواهی وجود نداشته باشد حکم قطعی است و از همه نظر قابل اجرا می‌باشد.
اما اگر حکم قابل تجدیدنظرخواهی باشد. غیرقطعی است و قابل اجرا نمی‌باشد. توجه داشته باشید اگر حکم بدوی صادر شود و در مهلت مقرر مورد تجدیدنظرخواهی قرار نگیرد. یعنی زمان اعتراض به آن تمام شود؛ حکم تبدیل به حکم قطعی می‌شود.
درچه مواردی رأی دادگاه بدوی حکم قطعی محسوب می‌شود ؟
گفتیم که بعد از صدور رأی دادگاه بدوی اگر تا مهلت مقرر که معمولاً 20 روز است اعتراض انجام نگیرد. رأی صادرشده از دادگاه بدوی به حکم قطعی تبدیل می‌شود. علاوه بر آن در موارد زیر هم رأی دادگاه بدوی حکم قطعی می‌باشد:
اول؛ اگر رسیدگی ابتدایی به پرونده در شورای حل اختلاف انجام گیرد. دادگاه بدوی درواقع مرجع تجدیدنظر برای رأی شورا محسوب می‌شود. لذا رأی دادگاه بدوی در اینجا حکم قطعی خواهد بود.
دوم؛ مطابق با تبصره ماده 331 قانون آیین دادرسی مدنی. اگر حکم صادرشده در دادگاه بدوی بر اساس اقرار صریح یکی از طرفین دعوا باشد. آنگاه حکم دادگاه بدوی قطعی است.
سوم؛ مجدداً با توجه به تبصره ماده 331 همین قانون در صورتی که حکم دادگاه با توجه به رأی یک یا چند کارشناس صادر گردد. که طرفین دعوا نظر این کارشناس یا کارشناسان را قاطع دعوا اعلام نمایند.
حکم قطعی در دادگاه تجدیدنظر
قانون آیین دادرسی در ماده 330 خود چنین بیان می‌دارد که: «آرای دادگاه‌های عمومی و انقلاب، در امور حقوقی قطعی است، مگر در مواردی که طبق قانون، قابل درخواست تجدیدنظر باشد.» بنابراین با توجه به این ماده قانونی آرایی که امکان تجدیدنظرخواهی و اعتراض از آن وجود دارد به دادگاه تجدیدنظر ارجاع می‌یابد. و حکمی که توسط دادگاه تجدیدنظر صادر گردد حکم قطعی است.
مهلت اعتراض و تجدیدنظرخواهی بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی برای اشخاصی که در ایران اقامت دارند 20 روز و برای اشخاص مقیم خارج ایران دو ماه است. پیش‌تر اشاره کردیم در صورتی که به رأی دادگاه بدوی در مهلت مقرر اعتراض نشود رأی بدوی به حکم قطعی تبدیل می‌گردد.
آیا حکم قطعی قابل تغییر است ؟
در مطالب بالا ذکر کردیم حکمی که امکان اعتراض به آن وجود ندارد حکم قطعی است. اما این امکان وجود دارد که بعد گذر از دو مرحله بررسی پرونده همچنان ایرادات شرعی و قانونی موجود باشد. بنابراین برای تغییر و اعتراض به حکم قطعی 4 روش وجود دارد. که عبارت‌اند از واخواهی، اعتراض شخص ثالث، فرجام‌خواهی، اعاده دادرسی.
اول؛ واخواهی
اگر دادگاه بدوی رأی غیابی صادر نماید. و این رأی به ضرر خواهان تمام شود. خواهان می‌تواند درخواست تجدیدنظر نماید. سپس اگر رأی به صورت غیابی و بعد از تجدیدنظرخواهی صادر گردد. ئ این رأی به ضرر خوانده باشد آنگاه امکان اعتراض و واخواهی برای فردی که غائب بود وجود دارد. و در صورت پذیرش توسط دادگاه حکم تغییر می‌یابد. این مسئله در دادگاه تجدیدنظر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
دوم؛اعتراض شخص ثالث
در مواردی که شخص ثالث، یعنی فردی که جز طرفین دعوا نباشد. پس از صدور حکم قطعی دریابد که منافع و حقوق او تحت تأثیر حکم قرار می‌گیرد و ضایع می‌شود. می‌تواند به عنوان شخص ثالث به حکم صادره از دادگاه اعتراض نماید. پس از بررسی و در صورت پذیرش اعتراض حکم قطعی تغییر می‌کند. این مورد نیز در دادگاه تجدیدنظر بررسی می‌شود.
سوم؛ فرجام‌خواهی
قانون آیین دادرسی مدنی در ماده 368 و بند الف آن در خصوص فرجام‌خواهی چنین بیان می‌دارد که: «احکام دادگاه‌های تجدیدنظر استان، قابل فرجام‌خواهی نیست، مگر احکام راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر و وقف.» بنابراین موارد ذکرشده در این ماده در صورت صدور حکم قطعی قابل فرجام‌خواهی در دیوان عالی کشور می‌باشد.
چهارم؛ اعاده دادرسی
قانون آیین دادرسی مدنی در ماده 426 در خصوص اعاده دادرسی نسبت به احکامی که قطعیت یافته بحث می‌کند. مطابق این ماده می‌توانیم به حکم قطعی در موارد مقررشده به صورت اعاده دادرسی، اعتراض نماییم. مرجع صالح برای اعاده دادرسی همان دادگاه صادرکننده حکم است. مواردی که شامل اعاده دادرسی می‌شوند در این ماده به شرح زیر است:
ماده 426 آیین دادرسی مدنی: « نسبت به احکامی که قطعیت یافته ممکن است به جهات ذیل درخواست اعاده دادرسی شود:
1- موضوع حکم مورد ادعای خواهان نبوده باشد.
2- حکم به میزان بیشتر از خواسته صادرشده باشد.
3- وجود تضاد در مفاد یک حکم که ناشی از استناد به اصول یا به مواد متضاد باشد.
4- حکم صادره با حکم دیگری در خصوص همان دعوا و اصحاب آن، که قبلاً توسط همان دادگاه صادرشده است متضاد باشد بدون آن که سبب قانونی موجب این مغایرت باشد.
5- طرف مقابل درخواست‌کننده اعاده دادرسی حیله و تقلبی به‌کاربرده که در حکم دادگاه مؤثر بوده است.
6- حکم دادگاه مستند به اسنادی بوده که پس از صدور حکم جعلی بودن آن‌ها ثابت‌شده باشد.
7- پس از صدور حکم، اسناد و مدارکی به دست آید که دلیل حقانیت درخواست‌کننده اعاده دادرسی باشد و ثابت شود اسناد و مدارک یادشده در جریان دادرسی مکتوم بوده و در اختیار متقاضی نبوده است.»
سؤالات متداول
حکم قطعی چیست ؟
در صورتی که برای حکم صادرشده توسط قاضی دادگاه امکان اعتراض و تجدیدنظرخواهی وجود نداشته باشد حکم قطعی است و از همه نظر قابل اجرا می‌باشد.
آیا امکان تغییر حکم قطعی وجود دارد ؟
بله، در موارد استثناء و به 4 روش واخواهی، اعتراض شخص ثالث، فرجام‌خواهی، اعاده دادرسی امکان‌پذیر است.