در حقوق محجور فردی است که توانایی تصرف اموال و انجام اعمال حقوقی خود را ندارد. بر اساس قانون مدنی این افراد محجور که شامل افراد سفیه، صغیر و مجنون می‌شود. برای انجام امور حقوقی و مالی خود نیازمند یک سرپرست می‌باشند. این سرپرست در ابتدا پدر و جد پدری هستند و در نبود ایشان وصی تعیین‌شده می‌باشد. اما اگر محجور پدر یا جد پدری یا وصی نداشته باشد چه؟ در این شرایط برای محجور یک قیم تعیین می‌شود. یکی از انواع قیم، در اصطلاح حقوقی قیم اتفاقی است که در ادامه این متن به معرفی آن می‌پردازیم.
قیم اتفاقی کیست ؟
در قانون مدنی ایران و بر اساس ماده 1207، اشخاص محجور که شامل افراد صغیر، مجنون و سفیه می‌شوند به تصرف در اموال خود یا انجام امور حقوق مالیشان مجاز نیستند. بنابراین جهت رسیدگی به امور محجور ابتدا پدر و جد پدری پس از آن‌ها وصی تعیین‌شده و در نبود هیچ‌یک از موارد قبلی قیم مسئول است. پس در تعریف قیم می‌توانیم بگوییم قیم فردی است که در صورت نبود پدر یا جد پدری و وصی ایشان، از جانب مقام قضایی جهت رسیدگی به امور محجور نصب می‌شود.
شخص قیم مطابق ماده 1235 قانون مدنی در حدود اذن قانونی توانایی دخالت در امور محجور را دارد. یکی از انواع قیم، قیم اتفاقی است. قیم اتفاقی شخصی است که به‌صورت موقت توسط قانون‌گذار در شرایط و زمان خاص تعیین می‌شود. و این قیم همانند سایر انواع قیم مسئول رسیدگی به امور محجور است.
چرا قیم اتفاقی تعیین می‌شود ؟
گفتیم که در نبود پدر، جد پدری و وصی، رسیدگی به امور محجور توسط قیم که از جانب مقام قضایی تعیین می‌شود؛ انجام می‌گیرد. و یکی از انواع قیم، قیم اتفاقی است که در شرایط و زمان خاصی از طرف قانون‌گذار برای رسیدگی به امور محجور تعیین می‌شود. اما در چه شرایطی و به چه علت یک قیم اتفاقی تعیین می‌شود؟
برای پاسخ به این پرسش باید به قانون مربوط به تعیین قیم اتفاقی مصوب در سال 1316 نگاه بیندازیم. در ماده‌واحده این قانون بیان می‌شود. هنگامی‌که تعقیب جرم نیازمند شکایت خصوصی از جانب متضرر باشد. و این متضرر یک محجور باشد که ولی یا قیم نداشته باشد. در این موارد قانون برای محجور یک قیم انتخاب می‌کند. و زمانی که حین انتخاب قیم ضرر و زیان به محجور وارد شود و این مدت انتخاب موجب فوت وقت گردد. آنگاه مدعی‌العموم ابتدا یک شخص را به‌صورت موقت به‌عنوان قیم انتخاب می‌کند که به این قیم موقت، قیم اتفاقی می‌گوییم.
بنابراین در تعریف کامل‌تری از قیم اتفاقی می‌توانیم بگوییم. نوعی از قیم که به‌صورت موقت و جهت جلوگیری از ورود ضرر و زیان به محجور و جلوگیری از فوت وقت توسط مدعی‌العموم تعیین می‌گردد. بر اساس این تعریف تعیین قیم اتفاقی دارای شرایط و ضوابط مخصوص به خود است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
شرایط نصب قیم اتفاقی
نصب قیم اتفاقی شرایط و ضوابط خاصی دارد. که بر اساس این شرایط دادگاه اقدام به تعیین قیم می‌نماید. این شرایط بر اساس ماده‌واحده قانون مربوط به تعیین قیم اتفاقی عبارت‌اند از:
اول؛ در شرایطی که تعقیب جرم و مجرم نیازمند به شکایت متضرر است.
دوم؛ فرد متضرر از جرم صغیر یا محجور باشد.
سوم؛ صغیر موردنظر ما خود ولی، وصی یا قیم ندارد. یا اینکه ولی و قیم دارد اما همان ولی یا قیم در جرم مداخله داشتند.
چهارم؛ تعیین قیم به شکل عادی موجب فوت وقت گردد. و یا موجب ورود ضرر و زیان به صغیر شود.
وظایف قیم اتفاقی
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم قیم اتفاقی در مواردی نصب می‌شود که محجور به علت وقوع یک جرم متضرر شود. اما ولی و وصی و قیم نداشته باشد تا پیگیر شکایت شوند. لذا برای جلوگیری از فوت وقت قیم اتفاقی توسط دادستان نصب می‌گردد.
بنابراین یکی از وظایف قیم اتفاقی این است که در صورت مصلحت محجور به اقامه تعقیب جرم دستور نماید. البته در این خصوص ماده‌واحده قانون مربوط به تعیین قیم اتفاقی نکته‌ای بیان می‌دارد. که موارد ضروری پیش از نصب قیم اقدامات لازم و فوری از جانب دادستان برای حفظ و نگهداری مدارک و ادله جرم جهت تعقیب و پیگیری جرم انجام می‌شود. اما ادامه تعقیب جرم، درصورتی‌که قیم تشخیص دهد تعقیب جرم به مصلحت محجور است. و با شکایت و دستور قیم انجام می‌شود.
به‌جز نکته مذکور در خصوص وظیفه قیم برای پیگیری و شکایت از مجرم که به محجور ضرر رسانده است. سایر وظایف قیم اتفاقی همانند وظایف قیم معمولی است. که این وظایف معمول به‌طورکلی شامل اداره امور مالی و اموال و دارایی محجور، پیگیری و اداره امور قضایی محجور و… می‌شود.
عزل و نصب قیم اتفاقی
بر اساس ماده یک قانون راجع به تعیین قیم اتفاقی، نصب قیم اتفاقی به این صورت است. که مدعی‌العموم یا همان دادستان ابتدا شرایط و ضوابط لازم را احراز می‌نماید. سپس برای صغیر یا محجور قیم اتفاقی را تعیین می‌کند. بر اساس این ماده وظیفه دادستان است تا با نصب قیم اتفاقی برای محجور حقوق مالی و غیرمالی محجور را حفظ نماید.
با این توصیف نحوه نصب انواع دیگر قیم نیز همانند نصب قیم اتفاقی است. به عبارت دقیق‌تر در گام اول دادگاه باید حکم حجر فرد را صادر نماید و سپس در صورت وجود شرایط لازم برای محجور موردنظر قیم اتفاقی نصب نماید. قیم نیز بعد از ابلاغ حکم به او می‌تواند این وظیفه را قبول کند یا عدم قبول خود را به اطلاع دادستان برساند. و اگر در مهلت سه روز قیم قبول و عدم قبول را اطلاع ندهد دادستان شخص دیگری را جهت قیمومت انتخاب می‌کند.
اما در خصوص عزل قیم اتفاقی باید گفت دادگاه با دادخواست عزل قیم از جانب دادستان یا ذی‌نفع یا محجور می‌تواند. فرد قیم را به علت انجام برخی امور و یا اینکه برخی صفات لازم را از دست داد، از سمت قیم برکنار نماید. مسئله عزل قیم اتفاقی در قانون مدنی به‌تفصیل بیان می‌شود. برخی از علت‌های عزل قیم را بر اساس قانون در ادامه ذکر می‌کنیم.
علل عزل قیم اتفاقی مطابق قانون مدنی
قانون مدنی در مواد 1231، 1239، 1243، 1244، 1248، 1249 در خصوص عزل قیم اتفاقی بیان می‌دارد:
اول؛ اگر قیم خود به وضعی دچار شود که باید تحت ولایت یا قیمومت فرد دیگری باشد. یا مواردی که قیم مجنون یا فاقد رشد تشخیص داده شود.
دوم؛ وقتی قیم مرتکب جنایاتی شود همانند خیانت‌درامانت، اختلاس، کلاهبرداری، هتک ناموس یا اعمال منافی عفت و… و دادگاه با حکم قطعی قیم را محکوم سازد.
سوم؛ هنگامی‌که قیم اتفاقی ورشکسته گردد. یا اینکه او به فساد اخلاقی مشهور شود. و یا اینکه وی و خویشاوندان درجه‌یک او نسبت به محجور دعوایی داشته باشند.
چهارم؛ درصورتی‌که مشخص شود قیم با سوءنیت، اموال متعلق به محجور را جزء دارایی محجور قید نکند. و یا اینکه مشخص شود قیم از روی عمد موجب شد که مال محجور در صورت دارایی قید نگردد.
پنجم؛ بعد از اعلام دادستانی قیم باید جهت ارائه تضمین نزد دادستان برود. و عدم مراجعه او به مدعی‌العموم موجب عزل وی می‌شود.
ششم؛ درصورتی‌که مشخص شود قیم از صفت امانت برخوردار نیست و یا اینکه این صفت از وی سلب گردد.
هفتم؛ مواردی نیز ممکن است قیم به‌جز دلایل فوق مذکور به مجازات حبس محکوم گردد. و در این صورت از اداره امور مالی و غیرمالی محجور ناتوان بماند. همچنین در مواردی که عدم لیاقت قیم برای اداره امور محجور ثابت شود.
سؤالات متداول
قیم اتفاقی کیست ؟
از انواع قیم است که به‌صورت موقت و جهت جلوگیری از ورود ضرر و زیان به محجور و جلوگیری از فوت وقت توسط مدعی‌العموم تعیین می‌گردد.
وظایف قیم اتفاقی چیست ؟
یکی از وظایف قیم اتفاقی این است که در صورت مصلحت محجور به اقامه تعقیب جرم دستور نماید. سایر وظایف قیم اتفاقی همانند وظایف قیم معمولی شامل اداره امور مالی و اموال و دارایی محجور، پیگیری و اداره امور قضایی محجور و… می‌شود.