ارتکاب به هر نوع جرم در اجتماع مستحق مجازات است. یکی از 4 مجازات اصلی معین‌شده در قانون کشور ما مجازات قصاص می‌باشد. قصاص مجازات کسی است که در حق انسان دیگری مرتکب جنایت گردد. این جنایت ممکن است نسبت به عضو بدن یا نفس و جان انسان رخ دهد. که متناسب با جنایت وارده، مرتکب به قصاص عضو یا قصاص نفس محکوم می‌شود. اما در این پرسش مطرح می‌شود که چه کسی حق قصاص دارد؟ مقررات قصاص چیست؟ و چه افرادی صاحب حق قصاص هستند؟ در ادامه این مطلب به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم.
صاحب حق قصاص کیست ؟
برای پاسخ به این پرسش که چه کسی حق قصاص دارد؟ ابتدا باید به این مسئله اشاره کنیم. که قصاص یکی از مجازات‌های حدی است. و این مجازات، دو قسم، قصاص نفس و قصاص عضو دارد. در مواردی که جنایت نسبت به عضو بدن انسان مثلاً در موارد نقص عضو عمدی رخ دهد. شاکی می‌تواند از دادگاه قصاص عضو جانی را تقاضا نماید. در واقع در جنایت بر عضو کسی که خود مورد جنایت واقع شد طبیعتاً صاحب حق قصاص است.
اما در مواردی که جنایت بر نفس رخ دهد یعنی قتل صورت پذیرد. آنگاه شخصی که مورد جنایت واقع شد حضور ندارد تا از حق خود دفاع کند. و تقاضای مجازات و قصاص نفس نماید. بنابراین پرسش اصلی در این موارد به وجود می‌آید که صاحب حق قصاص نفس کیست؟ در پاسخ باید بگوییم هنگامی که جنایت بر نفس رخ می‌دهد حق قصاص او به ارث می‌رسد. یعنی معمولاً فرزندان متوفی و ورثه درجه یک متوفی به عنوان صاحب حق قصاص می‌توانند از دادگاه قصاص قاتل را تقاضا نمایند. به ورثه متوفی یعنی افرادی که حق قصاص را به ارث می‌برند و اجازه تقاضای قصاص قاتل را از دادگاه دارند ولی دم می‌گویند. در صورتی که ورثه متوفی یا اولیا دم چند نفر باشند. هر یک به صورت جداگانه دارای حق قصاص هستند. نکته مهم این است که زوج و زوجه حق قصاص ندارند.
قانون‌گذار در قانون مجازات اسلامی بیان می‌دارد. هنگامی که جنایات عمد بر عضو یا قتل عمد رخ دهد. در صورتی که شرایط مقرر در همین قانون وجود داشته باشد. و با وجود تقاضای صاحبان حق قصاص، مجازات مرتکب، قصاص خواهد بود. در غیر این صورت و بدون وجود شرایط مذکور مجازات مرتکب دیه و تعزیر است.
حق زوج و زوجه در قصاص و دیه
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم زوج و زوجه جز اولیا دم محسوب نمی‌شوند. یعنی صاحب حق قصاص نیستند و نمی‌توانند از دادگاه تقاضای قصاص قاتل همسر مرحوم خود را داشته باشند. اما خوب است بدانید که اگر صاحب حق قصاص یا همان ولی دم در ازای دریافت دیه از حق قصاص صرف نظر نماید. آنگاه زوج یا زوجه‌ی مقتول از این دیه ارث می‌برد.
بر اساس قانون مجازات اسلامی اگر صاحبان حق قصاص متعدد باشند. و در این میان برخی از صاحبان حق تقاضای دیه و برخی دیگر تقاضای قصاص دهند. در میان آن‌ها همسر مقتول تنها از حق دیه ارث می‌برد و می‌تواند و از دیه دریافتی سهم دارد. به این طریق که اگر یک یا برخی از اولیا دم اصرار بر قصاص داشته باشند و باقی صاحبان قصاص تقاضای دیه کنند. آن دسته از صاحبان حق قصاص که تقاضای قصاص قاتل را دارند. باید سهم دیه باقی اولیا دم و ورثه را بپردازند. تا اجرای قصاص قاتل صورت پذیرد.
مثلاً اگر فردی به قتل برسد. و مقتول یک همسر، یک پسر و پدر داشته باشد. بر اساس قواعد و طبقه‌بندی قانونی ارث، پسر و پدر در طبقه اول ارث هستند. و هردوی این افراد حق قصاص دارند و ولی دم مقتول محسوب می‌شوند. یعنی پدر مقتول و پسر مقتول به طور همزمان حق دارند. تقاضای قصاص یا تقاضای دیه نمایند. یا اینکه بدون تقاضای قصاص یا دریافت دیه، از قاتل بگذرند. اما در شرایطی که بین این ولی دم اختلاف باشد. مثلاً پدر مقتول تقاضای قصاص کند و پسر مقتول تقاضای دیه نماید. در نهایت همسر مقتول، با توافق پسر می‌تواند از دیه ارث ببرد. اما اجازه و حق قصاص قاتل را ندارد.
شرایط حق قصاص اولیا دم چیست ؟
برای اینکه یک فرد به عنوان ولی دم مقتول محسوب شود. و دارای حق قصاص باشد. باید شرایطی داشته باشد. که این شرایط به شرح زیر است:
اول؛ در ابتدا ولی دم باید فردی باشد که به طریقی از مجنی‌علیه یا همان مقتول ارث می‌برد یعنی از ورثه او باشد.
دوم؛ اگر ولی دم که از ورثه مقتول است به ارتکاب در همین قتل متهم شود. دیگر ولی دم و صاحب حق شناخته نمی‌شود. طبیعتاً در این شرایط حق قصاص ندارد. و نمی‌تواند برای قصاص خودش تقاضا کند.
سوم؛ ولی دم مقتول باید عاقل و بالغ باشد؛ در صورتی که ولی دم عاقل و بالغ نیست. مثلاً در مواردی که جنون دارد و نابالغ محسوب می‌شود. همچنان ولی دم است اما تصمیم‌گیری برای حق قصاص به سرپرست او واگذار می‌گردد.
چهارم؛ ولی دم اجازه ندارد پیش از فوت مجنی‌علیه، قاتل را قصاص نماید. اگر ولی دم پیش از فوت مقتول، اقدام به قصاص مجرم نماید. چنانچه جنایت ارتکابی مجرم منجر به فوت قربانی نگردد. ولی دم مذکور خود مرتکب قتل شده و به قصاص محکوم می‌گردد.
گذشت از قصاص قاتل توسط ولی دم
قانون مجازات اسلامی در ماده 347 خود شرح می‌دهد که اولیا دم و صاحبان حق قصاص در هر مرحله از رسیدگی یا تعقیب یا اجرای حکم قاتل می‌توانند. از طریق مصالحه یا به طور مجانی از تصمیم قصاص خود برگردند و از قصاص قاتل صرف نظر کنند. توجه داشته باشید اگر صاحبان حق قصاص بر اساس مصالحه با مرتکب به توافق برسند. که در صورت عمل به برخی از شروط یا پرداخت وجه‌المصالحه از قصاص مرتکب گذشت کنند. این حق قصاص برای اولیا دم تا پرداخت وجه یا انجام شروط باقی و محفوظ است.
بنابراین اگر بعد از مصالحه یا توافق جهت گذشت از قصاص قاتل، وی قادر به پرداخت وجه نباشد یا حاضر به انجام شروط و تعهداتش نشود. آنگاه حق قصاص به قوت خود باقی می‌ماند. و صاحب حق قصاص می‌تواند پرونده و تقاضای قصاص قاتل را جهت تعقیب و بررسی به دادگاه ارجاع دهد. تا از این طریق مجدداً به مراحل قصاص قاتل رسیدگی گردد.
سؤالات متداول
صاحب حق قصاص کیست ؟
در جنایت بر عضو، کسی که خود مورد جنایت واقع شد طبیعتاً صاحب حق قصاص است. اما در جنایت بر نفس و قتل، حق قصاص مقتول معمولاً به فرزندان متوفی و ورثه درجه یک متوفی به عنوان صاحب حق قصاص به ارث می‌رسد.
آیا زوج و زوجه صاحب حق قصاص محسوب می‌شوند ؟
خیر، زوج و زوجه جز اولیا دم محسوب نمی‌شوند. اما اگر صاحب حق قصاص در ازای دریافت دیه از حق قصاص صرف نظر نماید. آنگاه زوج یا زوجه‌ی مقتول از این دیه ارث می‌برد.