بازرس اصلی و علی شرکتهای سهامی دارای یک رکن نظارتی هستند که بازرسین این رکن را تشکیل میدهند. بازرسین شرکتهای سهامی به دودسته بازرسین اصلی و بازرسین علیالبدل تقسیم میشوند. و هر دو گروه در شرکت دارای تکالیف و مسئولیت خاص خود هستند. ما در ادامه این مطلب قصد داریم به معرفی بازرسین شرکتهای سهامی شامل بازرس اصلی و بازرس علیالبدل بپردازیم.
بازرس اصلی و علیالبدل کیست ؟
بازرسین شرکت اعم از بازرس اصلی و علیالبدل به‌طورکلی نمایندگان قانونی صاحبان سرمایه شرکت محسوب میشوند. که توسط سهامداران در مجمع عمومی شرکت باهدف نظارت بر روی عملکرد مدیران شرکت انتخاب می‌گردند. هر شرکت سهامی قادر است یک یا چند بازرس داشته باشد. که تعداد بازرسین هر شرکت در اساسنامه شرکت تعیین می‌شود. مطابق مواد 144 و 146 اصلاحیه قانون تجارت انتخاب بازرسین اعم از اصلی و علیالبدل توسط مجمع عمومی سهامداران در هرسال الزامی می‌باشد.
بازرس باید به‌طور دائم بر عملکرد و تصمیمات مدیران شرکت نظارت نماید و عملکرد ایشان را با اساسنامه شرکت و همچنین مصوبات مجمع عمومی سهامدارن مطابقت دهد. و نظرات خودش را به صورت یک گزارش مکتوب و به‌طور سالیانه تهیه نموده و به مجمع عمومی سهامداران ارائه کند. علاوه بر موارد مذکور بازرس موظف است صحت اطلاعات ارائه‌شده توسط هیئت‌مدیره به مجمع را بررسی کند. و در صورت وجود مغایرت، اطلاعات صحیح را بیابد و در گزارشی به مجمع ارائه نماید. به همین دلیل بازرسین شرکت اختیار دسترسی به تمامی اسناد و دفاتر و مدارک و همچنین اجازه رسیدگی حساب شرکت را دارا است.
بنابراین نقش بازرس در شرکت جهت کنترل فعالیت‌های مالی و عملکرد مدیران بسیار حیاتی است. بازرسین کمک بسیار بزرگی به شفافیت عملکرد مال و عملکرد مدیران شرکت می‌نمایند. به‌علاوه وجود بازرسین موجب می‌شود که امکان تبانی و تخلف مدیران شرکت تا حد زیادی از بین برود. و بدین ترتیب سهامداران و صاحبان سرمایه اعتماد بیشتری به هیئت‌مدیره و شرکت خواهند داشت.
بازرس علیالبدل کیست ؟
تعیین بازرسین یکی از راه‌های نظارتی در شرکتهای سهامی می‌باشد. قانون تجارت دو نوع بازرس را تعریف می‌کند. که شامل بازرس اصلی و بازرس علیالبدل می‌شود. پیش‌تر تعریف مفصلی از بازرس مطرح کردیم که بیشتر مصداق بازرس اصلی بود. اما بازرس علیالبدل کیست؟
یک یا چند نفر از افرادی که توسط مجمع انتخاب می‌گردند. تا در صورت استعفا، عزل، سلب شرایط و صلاحیت، معذوریت، فوت و یا رد سمت بازرسی توسط یکی از بازرسین اصلی که موجب می‌شود. بازرس اصلی توانایی انجام ادامه مسئولیت‌هایش تا پایان دوره موظف خود را نداشته نباشد. این فرد یا افراد منتخب مجمع به عنوان بازرس علیالبدل جایگزین بازرس اصلی می‌شود و عهده‌دار مسئولیت بازرس اصلی گردد.
به‌این‌ترتیب هرگاه بازرس اصلی حضورداشته باشد بازرس علیالبدل مسئولیتی در شرکت ندارد. و اگر بازرس اصلی بنا بر دلایلی از انجام وظایف خود بازماند. بازرس علیالبدل انجام آن وظایف را بر عهده می‌گیرد و تبدیل به بازرس اصلی می‌شود.
بازرس شرکت شخصیت حقیقی یا حقوقی
آیا بازرسین شرکت بر اساس قانون تجارت می‌توانند شخص حقوقی باشند؟ بازرس باید از اشخاص حقیقی انتخاب شود. مقصود از شخص حقیقی یک انسان است و مقصود از شخص حقوقی شرکت‌ها و مؤسسات هستند. مطابق ماده 147 اصلاحیه قانون تجارت به صورت ضمنی درمی‌یابیم که بازرسان تنها می‌توانند از میان اشخاص حقیقی انتخاب شوند.
ضرورت انتخاب بازرس علیالبدل چیست ؟
تعیین بازرس علیالبدل در شرکتهای سهامی خاص اجباری می‌باشد. شرکتهای سهامی برای تشکیل نیازمند یک بازرس اصلی و یک بازرس علیالبدل هستند. در شرکتهای سهامی عام بازرس تنها در مجمع عمومی انتخاب می‌شود. اما برای تعیین بازرس شرکت سهامی خاص نیازی به تشکیل مجمع عمومی نیست. در شرکتهای سهامی محدودیت برای تعداد بازرسین وجود ندارد. و می‌توانند یک یا چند نفر را به عنوان بازرس اصلی و بازرس علیالبدل تعیین نمایند.
شرکتهای با مسئولیت محدود نیازمند تعیین بازرس علیالبدل نیستند. مگر آنکه تعداد شرکای این شرکت بیش از 12 نفر باشند. در این صورت انتخاب بازرس علیالبدل برای شرکت با مسئولیت محدود نیز اجباری می‌شود. البته به علت اهمیت بالایی که بازرس دارد و اهمیت فعالیتی که نقش بازرس در شرکت ایفا می‌کند. تمامی انواع شرکتهای تجاری یک یا چند نفر را به عنوان بازرس علیالبدل تعیین می‌نمایند بدون که اجبار قانونی داشته باشند. تا در شرایط ویژه و حساس جایگزین بازرس اصلی شوند. این شرایط ویژه بر اساس قانون شامل استعفا ، سلب شرایط و صلاحیت، معذوریت و فوت بازرس اصلی می‌شود. خوب است بدانید تعداد بازرس علیالبدل در شرکت‌ها با محدودیت رو‌به‌رو نیست. و تنها اشاره و درج مشخصات افراد منتخب در صورت‌جلسه انتخاب بازرس علیالبدل کفایت می‌کند.
وظایف بازرسین چیست ؟
بازرسین شرکت موظف‌اند به صورت مداوم و مستمر عملکرد هیئت‌مدیره را نظارت نمایند. و در راستای اساسنامه شرکت و مصوبات مجمع عمومی مطابقت دهند. و نظرات خود را به صورت یک گزارش سالیانه مکتوب به مجمع عمومی ارائه نمایند. همچنین لازم است درستی اطلاعات ارائه‌شده توسط مدیران شرکت به مجمع عمومی را موردبررسی قرار دهند و صحت‌وسقم آن را تائید نمایند. به همین دلایل بازرسین به کلیه اسناد و مدارک و دفاتر و حساب‌های شرکت دسترسی دارند.
بازرسان شرکت می‌توانند وظایف نظارتی خود را به صورت دوره‌ای یا اتفاقی و یا مستمر جهت حفظ منافع کلیه صاحبان سهام انجام دهند. به‌طورکلی ما می‌توانیم بر اساس نظر قانون‌گذار وظایف بازرسین را به 5 دسته تقسیم کنیم. که در ادامه به شرح این 5 دسته خواهیم پرداخت.
نظارت کلی بر مدیران و هیئت‌مدیره شرکت
مهم‌ترین و اولین وظیفه بازرس درواقع نظارت و بررسی عملکرد مدیران و هیئت‌مدیره و همچنین مجامع در طول سال است. که این عملکرد و تصمیمات مغایر با اساسنامه شرکت و تصمیمات مجمع سهامداران و همچنین مغایر با قوانین جاری در کشور نباشند. چراکه عملکرد و تصمیم مدیران سرنوشت یک شرکت را مشخص می‌کند. و اگر تخلف یا قصوری صورت پذیرد بازرس موظف است این اعمال متخلفانه یا قصور مدیران را گزارش نماید.
دعوت جهت تشکیل مجمع
در شرایط فوری و خاص، مثلاً در مواردی که مشکلی متوجه شرکت می‌شود. و بازرس طی انجام وظایف نظارتی خود این مشکل یا تخلف را درمی‌یابد. مشکلی که حل آن نیاز به برگزاری جلسه عمومی توسط صاحبان سرمایه داشته باشد. در این صورت بازرس می‌تواند از سهامداران دعوت نماید. تا در موارد فوری مجمع عمومی جهت تصمیم‌گیری برای رفع مشکل برگزار نمایند.
تائید صحت اطلاعات گزارش‌شده به مجمع
وظیفه دیگر بازرسین این است که گزارش و اطلاعاتی که توسط مدیران به مجمع ارائه می‌شود. را موردبررسی قرار دهد و در خصوص صحت این اطلاعات اظهارنظر نماید. اگر این اطلاعات و گزارش ارائه‌شده با مجمع خلاف واقعیت باشد. بازرس باید مراتب آن را به مجمع عمومی گزارش نماید. این اقدام موجب می‌گردد که مدیران شرکت در انجام امور شرکت دقت بیشتری به خرج دهند.
بررسی اسناد و مدارک مالی و غیرمالی شرکت
بازرسان به تمامی اسناد ، صورت‌حساب‌ها، مدارک مالی و غیرمالی شرکت، دفاتر قانونی و ترازنامه شرکت دسترسی دارند. و موظف‌اند دفاتر قانونی پلمپ شرکت را بررسی نمایند. تا صحت آن‌ها را دریابند. بازرسان همچنین باید مطمئن شوند که حقوق سهامداران مثل تقسیم سود و حق رأی در حدود قانون و اساسنامه شرکت تعیین شوند. و به‌طور یکسان میان سهامداران رعایت شود.
در صورت وجود هرگونه خلل در اسناد و مدارک می‌توانند با ذکر دلیل اظهارنظر خود را به سمع مجمع عمومی سهامداران برسانند. البته بازرسین می‌توانند پیش از ارائه اظهارنظر خود به مجمع، نظر مدیران را جویا شوند. و اگر موضوعی نیازمند تصحیح باشد آن را تصحیح کنند. توجه داشته باشید فعالیت بازرسین در شرکت صرفاً جنبه نظارتی دارد. یعنی بازرسین نمی‌توانند در حساب‌ها و اسناد شرکت دست ببرند. و آن‌ها را تدوین کنند یا تغییر دهند.
اعلام تخلف در مجمع عمومی و گزارش وقوع جرم به مراجع قضایی
بازرسان موظف هستند با ارائه دلایل کافی و به صورت مکتوب تخلف مدیران شرکت را به مجمع عمومی سهامداران گزارش نمایند. و در صورت لازم مدارک را به مرجع قضایی ارائه نمایند. لازم به ذکر است اگر صورت‌های مالی شرکت بدون گزارش بازرسان تصویب گردد بدون اعتبار می‌باشند. همچنین خوب است بدانید حضور بازرس علیالبدل هنگام افزایش سرمایه شرکت در مجمع الزامی می‌باشد.
مسئولیت بازرسین
همان‌طور که بازرسین وظایف نظارت بر مدیران و رصد ایشان برای جلوگیری از تخلف را دارند. درصورتی‌که خودشان در انجام وظایف کوتاهی کنند و موجب ورود خسارت به شرکت شوند و سهامداران شوند. مجازات میشوند و مسئول جبران خسارت خواهند شد. درواقع مسئولیتی که ناشی از قصور مدیران شرکت باشد. متوجه بازرسین اصلی و علیالبدل شرکت نیز خواهد شد. بر اساس قانون بازرسین در برابر اجرای وظایفی که قانون به آن‌ها محول نمود. هم دارای مسئولیت مدنی و هم مسئولیت کیفری هستند. و درصورتی‌که کانون بازرسین ایجاد گردد. مسئولیت‌های انتظامی نیز به آن‌ها اضافه می‌شود.
مسئولیت مدنی
بازرس در برابر وظایف و اختیارات خود، مسئولیت قانونی دارد. بدین ترتیب اگر وظایف خود را به‌خوبی انجام ندهد و مرتکب تقصیر گردد. و از این تقصیر در انجام خدمت ضرر و خسارتی به شرکت یا شخص ثالث وارد شود. آنگاه بازرس متوجه مسئولیت مدنی ناشی از قصور در خدمت می‌شود. و بر اساس قواعد عمومی مسئولیت مدنی ملزم به جبران خسارت می‌گردد. ماده 154 قانون تجارت به همین مسئله اشاره می‌کند. و بیان می‌دارد:« بازرس یا بازرسان در مقابل شرکت و اشخاص ثالث نسبت به تخلفاتی که در انجام وظایف خود مرتکب میشوند طبق قواعد عمومی مربوط به مسئولیت مدنی مسئول جبران خسارت وارده خواهند بود. »
مسئولیت کیفری
اگر بازرس در انجام وظایف خود تخلف عمدی مرتکب شود. یا با مدیران خاطی تبانی کند. علاوه بر مسئولیت مدنی، متوجه مسئولیت کیفری نیز خواهد شد. علاوه بر آن مطابق قانون چنانچه شخص بداند منع قانونی برای پذیرش سمت بازرسی دارد اما بازهم این مسئولیت را بپذیرد. مرتکب تخلف شده و به حبس تأدیبی از 2 تا 6 ماه و یا مجازات نقدی یا هر دو مجازات محکوم می‌گردد. همچنین اگر یک بازرس در ارائه گزارش خود اشتباه نماید و گزارش خلاف واقع به مجمع ارائه کند. یا با علم به مغایرت گزارش با حقیقت آن را تائید نماید و به مجمع ارائه کند. آنگاه به حبس تأدیبی از 3ماه تا دو سال محکوم می‌گردد.
مسئولیت بازرس علیالبدل
شاید تصور کنید که بازرس علیالبدل مسئولیتی ندارد و صرفاً وظیفه نظارت دارد. اما بازرس علیالبدل نیز مطابق قانون اگر مرتکب کوتاهی یا تخلف در انجام وظایفش شود. و در اثر عمل وی خسارتی به شرکت یا اشخاص ثالث وارد شود. موظف به جبران خسارت است و در صورت اثبات قصد عمد بازرس یا تبانی وی با مدیران متخلف، بازرس علیالبدل مسئولیت کیفری نیز خواهد داشت. بنابراین مسئولیت مدنی ناشی از قصور و مسئولیت کیفری هم متوجه بازرس اصلی و هم متوجه بازرس علیالبدل در شرکت خواهد بود.
نحوه انتخاب بازرسین
انتخاب بازرس همان‌طور که سابقاً اشاره کردیم بر عهده مجمع عمومی است. اولین بازرسین یک شرکت در مجمع عمومی مؤسس تعیین می‌شود. و اولین بازرسین شرکتهای سهامی خاص نیز توسط سهامداران تعیین می‌گردند. در هر دو صورت انتخاب بازرسان در صورت‌جلسه درج می‌شود و به امضای افراد در جلسه می‌رسد. توجه داشته باشید که انتخاب بازرسین بر اساس رأی اکثریت نسبی انجام می‌پذیرد.
بازرسین به مدت یک سال یا بیشتر که این مدت در اساسنامه شرکت تعیین می‌شود؛ مسئولیت نظارت بر ارکان دیگر شرکت را بر عهده می‌گیرند. پس از اتمام دوره مسئولیت نیز امکان انتخاب مجدد ایشان به عنوان بازرس وجود دارد. و هیچ منعی برای تکرار پذیرش مسئولیت وجود ندارد.
مطابق ماده 146 قانون تجارت، علاوه بر بازرس اصلی مجمع باید یک یا چند بازرس علیالبدل نیز معرفی نماید. تا در صورت شرایطی مثل فوت، معذوریت، استعفا، سلب صلاحیت بازرس اصلی و … بازرس علیالبدل قبول مسئولیت کند وظایف بازرس اصلی را ادامه دهد. انتخاب بازرس علیالبدل نیز باید در صورت‌جلسه ذکر شود و به امضای افراد جلسه و منتخبین برسد. البته با توجه به نقش پررنگ بازرس اصلی، حضور بازرس علیالبدل در شرکت کمرنگ می‌گردد.
خوب است بدانید که مجمع عمومی قادر است در هر زمان بازرسین را همان‌طور که به شرح فوق انتخاب شدند، عزل نماید. البته مشروط بر آنکه جانشین برای بازرس تعیین نمایند. نکته دیگر در انتخاب بازرس برای شرکتهای سهامی عام، لزوم انتخاب بازرس از میان فهرست بازرسان مجاز است. که این فهرست توسط وزارت امور اقتصاد و دارایی منتشر می‌گردد. فهرست بازرسان مجاز در کمیسیونی متشکل از نماینده وزیر اقتصاد به عنوان رئیس کمیسیون، نماینده وزیر دادگستری، نماینده وزیر امور دارایی و دو نفر از جانب اتاق بازرگانی و صنایع معدن تهیه می‌شود.
ثبت صورت‌جلسه انتخاب بازرسین
بر اساس ماده 106 قانون تجارت بعد از آنکه مجمع مدیران و بازرسان انتخاب شدند. نتیجه باید طی یک صورت‌جلسه به مرجع ثبت شرکت‌ها اعلام شود. این ماده چنین آورده است که :« در مواردی که تصمیمات مجمع عمومی یکی از امور ذیل باشد یک نسخه از صورت‌جلسه مجمع باید جهت ثبت به مرجع ثبت شرکت‌ها ارسال گردد.
1-انتخاب مدیران بازرس یا بازرسان
2-کاهش یا افزایش سرمایه
3-تغییرات اساسنامه
4-تصویب ترازنامه
5-انحلال شرکت و نحوه تصفیه آن».
شرایط احراز صلاحیت بازرسین
افرادی که قرار است به عنوان بازرسین اصلی یا علیالبدل شرکت تعیین شوند باید دارای شرایط زیر باشند تا صلاحیت پذیرش مسئولیت بازرسی را داشته باشند.
اول،عدم محکومیت کیفری مؤثر همچنین دارای حسن شهرت باشند.
دوم، حداقل مدرک تحصیلی ایشان مدرک کارشناسی در یکی از رشته‌های مرتبط با وظیفه محوله باشد.
سوم، حداقل 5 سال سابقه کار مفید داشته باشد.
چهارم، در مجلس شورا به عنوان نماینده مشغول به کار نباشد.
شرایط عدم احراز صلاحیت بازرسین
انتخاب بازرسین اصلی و علیالبدل شرکت‌ها محدودیت‌هایی دارد. افرادی که دارای شرایط زیر هستند برای انتخاب به عنوان بازرس اصلی یا علیالبدل صلاحیت ندارند. این محدودیت‌ها مطابق ماده 147 لایحه اصلاحی قانون تجارت به شرح زیر است:
اول، افرادی که در سمت مدیر و مدیرعامل شرکت قرار دارند.
دوم، افرادی که به‌واسطه رابطه خونی و یا با ازدواج خویشاوند تا طبقه دوم و درجه سوم مدیران یا مدیرعامل شرکت محسوب میشوند.
سوم، افرادی که خودشان یا همسرشان از مدیران و مدیرعامل شرکت به‌واسطه قرارداد کاری حقوق می‌گیرند.
چهارم؛ افراد مذکور در ماده 111 قانون تجارت یعنی اشخاص محجور، ورشکسته و افرادی که به علت انجام جرم از حقوق اجتماعی محروم هستند.
علاوه بر این چهار مورد افرادی که پیشینه محکومیت کیفری قطعی مؤثر دارند. و همچنین افرادی که مشغول به یکی از مشاغل دولتی هستند. یا به هر نحوی مثلاً با دلالی یا در قالب فروشنده و…از مراوده با شرکت منفعتی به دست می‌آورند. نیز فاقد صلاحیت برای پذیرش مسئولیت بازرسی شرکت هستند.
حق‌الزحمه بازرسان اصلی و علیالبدل
گفتیم که بازرسان یکی از ارکان مهم شرکت‌ها محسوب میشوند. وظایف آن‌ها در قانون مشخص است. این افراد توسط مجمع عمومی شرکت انتخاب می‌گردند. اما عملکرد بازرسان مستقل خواهد بود. قانون تعیین دستمزد و حق‌الزحمه بازرسان اعم از بازرس اصلی یا بازرس علیالبدل را بر عهده مجمع عمومی عادی قرار داده است.
مبلغ حق‌الزحمه باید متناسب با حجم کار بازرس و همچنین درآمد شرکت باشد. باید توجه داشته باشید که بازرسین اصلی و علیالبدل اجازه ندارند. به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در معاملات شرکت یا معاملاتی که با حساب شرکت صورت می‌پذیرد مشارکت نموده و ذینفع شوند.
سؤالات متداول
بازرس اصلی شرکت کیست ؟
بازرسین نمایندگان قانونی صاحبان سرمایه شرکت محسوب میشوند. که توسط سهامداران در مجمع عمومی شرکت باهدف نظارت بر روی عملکرد مدیران شرکت انتخاب می‌گردند.
بازرس علیالبدل شرکت کیست ؟
افرادی توسط مجمع به عنوان بازرس علیالبدل انتخاب می‌گردند. تا در صورت استعفا، عزل، سلب شرایط و صلاحیت، معذوریت، فوت و یا رد سمت بازرسی توسط یکی از بازرسین اصلی جایگزین بازرس اصلی میشوند و عهده‌دار مسئولیت بازرس اصلی گردد.