با افزایش جمعیت سالمندان در کشور بحث مراقبت و نگهداری از ایشان نیز مطرح می‌شود. اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر یکی از موضوعات مورد بحث در خصوص سالمندان است. پدر و مادر در زمان خردسالی فرزندشان با میل خود از وی مراقبت می‌کنند تا به رشد و کمال رسد. به همین ترتیب فرهنگ ما مراقبت از پدر و مادر هنگام زمین‌گیری را وظیفه اخلاقی فرزند می‌داند. گاهی مراقبت از پدر و مادر تنها به دوش یکی از فرزندان می‌افتد. در این موارد است که دریافت حق‌الزحمه یا همان اجرت‌المثل از سایر فرزندان مطرح می‌شود. آیا امکان مطالبه اجرت‌المثل از سایر فرزندان وجود دارد؟ میزان اجرت‌المثل چه قدر است؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها در ادامه مطلب با ما همراه باشید.
اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر چیست ؟
همان‌طور که پدر و مادر هنگام خردسالی از فرزندان خود مراقبت می‌کنند. نگهداری از پدر و مادر سالمند که به تنهایی توانایی رفع نیازهای خود را ندارند. در بسیاری از خانواده‌ها به گردن فرزندان است. درواقع مراقبت و نگهداری از پدر و مادر در هنگام سالخوردگی، تکلیف شرعی، اخلاقی فرزندان می‌باشد. گاهی مشاهده می‌شود با وجود فرزندان متعدد اما فقط یکی از فرزندان نگهداری از والدین را بر عهده دارد.
در چنین شرایطی اگر این فرزند، نگهداری از پدر و مادر را به‌قصد تبرع یعنی رایگان انجام ندهد. به عنوان یک پرستار در نظر گرفته می‌شود و از نظر قانونی مستحق دریافت اجرت‌المثل از سایر فرزندان است. و می‌تواند هزینه نگهداری از پدر و مادر را از خواهر و برادر خود قانوناَ مطالبه نماید.
اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر در قانون
پیش‌تر گفتیم که پدران و مادران با کمال میل در خردسالی فرزندشان از وی مراقبت و نگهداری می‌کنند. و از آنجا که حضانت فرزند تکلیف قانونی پدر و مادر است در قبال نگهداری از فرزندشان مزد دریافت نمی‌کنند. ولی نگهداری از پدر و مادر توسط فرزندان گرچه تکلیف اخلاقی و شرعی فرزند است. اما قانون چنین تکلیفی را صراحتاً و به طور مشخص برای فرزندان تعیین نکرد. و تنها تکلیفی که قانون برای فرزندان در قبال والدین در نظر گرفت. پرداخت نفقه والدین توسط فرزند است که آن هم شرایط خاص خود را دارد. قانون مدنی لزوم پرداخت نفقه به والدین را تحت عنوان نفقه اقارب شرح می‌دهد.
بنابراین در قانون مدنی ایران اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر مطرح نشده است. ولی از آنجا که وظیفه مراقبت از والدین سالمند بر عهده فرزندان است. از طرفی عمل هر شخص محترم شمرده می‌شود و باید مزد آن را پرداخت. لذا تحت شرایطی امکان مطالبه هزینه و اجرت‌المثل جهت نگهداری از والدین وجود دارد.
قانون مدنی ما در ماده 336 خود بیان می‌دارد:« هرگاه کسی برحسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود، مگر اینکه معلوم شود که قصد تبرع داشته است.»
با توجه به این ماده قانونی در صورتی یک فرزند مستحق دریافت اجرت‌المثل برای نگهداری از والدین خود می‌شود که دو شرط را دارا باشد. اول آنکه نگهداری از والدین با قصد تبرع نباشد یعنی فرزند با قصد احسان و به صورت رایگان از پدر و مادر مراقبت نکند. و شرط دوم آنکه نگهداری از والدین را به خواست و دستور والدین یا سایر فرزندان انجام دهد. بدین ترتیب اجرت‌المثل را می‌تواند از اموال والدین (اگر وجود داشته باشد) و یا از سایر فرزندان طلب کند.
اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر شوهر
در مطالب بالا به وظیفه شرعی و اخلاقی نگهداری از پدر و مادر سالخورده توسط فرزندان یا یکی از آن‌ها پرداختیم. همچنین به موضوع دریافت اجرت‌المثل نگهداری والدین توسط یکی از فرزندان از پدر و مادر یا از سایر فرزندان نیز اشاره کردیم. اما گاهی در برخی از خانواده‌ها شرایطی پیش می‌آید که عروس از پدرشوهر و مادر شوهر خود نگهداری می‌کند. در اینجا پرسش مطرح می‌شود که آیا زن می‌تواند برای نگهداری از پدر و مادر شوهرش اجرت دریافت نماید؟ از نظر حقوقی و قانونی پاسخ این پرسش مثبت است.
همان‌طور که برای دریافت اجرت‌المثل نگهداری از والدین به ماده 336 قانون مدنی اشاره کردیم. در این بخش نیز به تبصره همین ماده اشاره می‌نماییم. تبصره ماده 336 قانون مدنی به مسئله نگهداری والدین شوهر توسط زن می‌پردازد و این‌گونه بیان می‌دارد که:« چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفا برای آن کار اجرت‌المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام‌گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌نماید.»
با این اوصاف مطابق با ماده 336 قانون ماده چه بر اساس صدر ماده و چه بر اساس تبصره ماده، اگر زن بدون اینکه نیت داشته باشد رایگان از والدین شوهر پرستاری کند. و پرستاری از والدین شوهر را به دستور و خواست شوهر انجام دهد. در این صورت مستحق دریافت اجرت‌المثل خواهد بود.
چگونه اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر را مطالبه کنیم ؟
جهت مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر گام اول ثبت درخواست شما است. با مراجعه به یکی از شعب دفاتر خدمات الکترونیک قضایی دادخواست حقوقی خود را ثبت نمایید. برای نگارش عنوان دادخواست عبارت مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر را درج نمایید که مستند به ماده 336 قانون مدنی می‌باشد. نکته دوم برای نگارش این دادخواست تعیین خوانده است. اگر والدین خود دارای اموال هستند، دعوی به طرفیت خود والدین اقامه می‌شود. یعنی خوانده دعوی والدین هستند. اما در صورتی که والدین اموالی ندارند مطابق قانون واجب النفقه هستند. و نفقه آن‌ها به عهده همه فرزندان است. لذا در دادخواست طرف دعوا باید سایر فرزندان ذکر شود.
مراحل مطالبه اجرت‌المثل
اشاره کردیم که مطابق ماده 336 قانون مدنی امکان مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر وجود دارد. و گام اول مطالبه این هزینه ثبت درخواست حقوقی است. اما نحوه و مراحل مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر به شرح زیر است:
اول؛ همان‌طور که گفتیم گام اول ثبت دادخواست است. بنابراین باید یک دادخواست تنظیم کنید. و آن را به دادگاه حقوقی ارائه نمایید.
دوم؛ جهت ارائه دادخواست به دادگاه حقوقی باید در یکی از شعب دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنید. و دادخواست تنظیمی را جهت مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر در یکی از این دفاتر ثبت کنید.
سوم؛ تمامی مدارکی که دال بر نگهداری از پدر و مادر و انجام پرستاری توسط شما است. را تهیه و به دادخواست مذکور ضمیمه نمایید.
چه کسی باید اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر را پرداخت کند ؟
پیش‌تر گفتیم خوانده و طرف دعوا در دادخواست مطالبه اجرت‌المثل در صورتی که والدین دارای اموال باشند خود والدین و در صورتی که والدین اموال نداشته باشند همه فرزندان آن‌ها خواهد بود. در خصوص افرادی که مستلزم پرداخت اجرت‌المثل هستند نیز همین قاعده مورد استفاده است.
یعنی اگر والدین اموالی داشته باشند یا حقوق‌بگیر باشند یا مادر حقوق متوفی (یعنی شوهرش) را دریافت کند. در این موارد مبلغ اجرت‌المثل نگهداری از طریق همین اموال یا حقوق و مستمری پرداخت می‌گردد. حال اگر پدر و مادر اموالی نداشته باشند. یا حقوق‌بگیر نباشند. در این صورت وظیفه نگهداری از آن‌ها بر عهده فرزندان است. و تکفل پدر و مادر به میزان مساوی بر گردن همگی فرزندان می‌باشد. لذا این دسته از والدین واجب النفقه هستند و تمام فرزندان موظف به تأمین نفقه آن‌ها می‌باشند. بنابراین در این شرایط هزینه نگهداری و پرداخت اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر بر عهده همه فرزندان است.
مبلغ اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر چه قدر است ؟
تعیین میزان مبلغ نگهداری از پدر و مادر بر عهده دادگاه است. و این مبلغ با توجه به وضعیت والدین و میزان زحمتی که یک پرستار برای رفع نیازهای آن‌ها می‌شد، تعیین می‌گردد. لذا نمی‌توانیم هیچ مقدار دقیقی برای مبلغ اجرت‌المثل مشخص کنیم. به عنوان مثال هزینه نگهداری از افراد سالخورده‌ای که تنها نیاز به تهیه غذا داشته باشند. قطعاً با هزینه نگهداری فرد سالخورده‌ای که توان حرکتی ندارد متفاوت می‌باشد. در هر شرایط دادگاه جهت تعیین مبلغ اجرت‌المثل پرونده را به کارشناس ارجاع می‌دهد و بدین صورت میزان حق‌الزحمه فرد را مشخص می‌کند.
به عبارت دیگر پس از آنکه شما دادخواست مطالبه اجرت‌المثل را به دادگاه ارائه دادید. قاضی ابتدا شرایط لازم را بررسی می‌نماید تا مشخص شود شما صلاحیت برخورداری از اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر را دارید یا خیر. سپس پرونده را به کارشناس دادگستری ارجاع می‌نماید. تا کارشناس با توجه به مواردی نظیر مدت نگهداری، اعمال و امور انجام‌شده برای والدین و … میزان مبلغ اجرت‌المثل را تعیین نماید.
نفقه پدر و مادر چیست ؟
قانون مدنی ایران برای پدر و مادر سالخورده نفقه‌ای تحت عنوان نفقه اقارب تعیین نمود. در ماده 1197 قانون مدنی، بیان می‌شود که نفقه به کسی تعلق خواهد گرفت که ندار باشد. و توان اشتغال به یک شغل و کسب درامد نداشته باشد. تا معیشت خود را فراهم کند. بنابراین نفقه اقارب شرایط خاص خود را دارد و به همه تعلق نمی‌گیرد.
همچنین در ماده بعدی یعنی ماده 1198 قانون مدنی ویژگی لازم برای فردی که ملزم به پرداخت نفقه می‌شود را ذکر می‌کند. به این شرح که:« کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد؛ یعنی بتواند نفقه بدهد بدون این که از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد. برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.»
لذا با توجه به این ماده همان‌طور که هر والدینی مستحق دریافت نفقه نیستند بلکه هر فرزندی هم ملزم به پرداخت نفقه نیست. و الزام فرزند برای پرداخت نفقه دو شرط دارد. شرط اول آنکه پدر و مادر ندار بوده و توانایی مالی نداشته باشند. و دومین شرط این است که فرزند توانایی مالی داشته باشد.
در نفقه اقارب برخلاف نفقه زن، مبلغ نفقه گذشته قابل مطالبه نمی‌باشد. یعنی اگر والدین مستحق و فرزندان قانوناً ملزم به پرداخت بودند اما تاکنون پرداخت نکردند امکان دریافت نفقه گذشته نیست بلکه والدین می‌توانند نفقه آینده را مطالبه و دریافت کنند. ولی اگر تنها یک فرزند در طول مدت گذشته نفقه را به تنهایی پرداخت کرده باشد. امکان مطالبه نفقه پرداخت‌شده از سایر فرزندان به میزان سهمشان وجود دارد.
تقابل اجرت‌المثل نگهداری پدر و مادر با اجرت‌المثل ماترک
در برخی از موارد شاهد هستیم که فرزند یا فرزندانی که از پدر و مادر نگهداری می‌کنند در خانه والدین زندگی می‌کنند. و گاهی با شکایت سایر فرزندان مواجه می‌گردند که باید به علت تصرف در ارثیه و ماترک اجرت‌المثل بپردازد. مثلاً فرض کنید پدر خانواده فوت شود. و از اموال وی یک خانه وجود داشته باشد که مادر خانواده با یک دختر یا یک پسر در آن زندگی می‌کنند. به طبع این خانه به سایر ورثه نیز تعلق دارد.
در چنین شرایطی سایر ورثه ممکن است. به این جهت که خواهر یا برادرشان در ارثیه پدری زندگی می‌کند علیه او شکایت نمایند. و از وی مطالبه اجاره‌بها یا اجرت‌المثل تصرف ارثیه را داشته باشند. اما در مقابل دختر می‌تواند اقدام به مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از مادر از سایر فرزندان را مطرح نماید. همچنین می‌تواند هزینه‌هایی که برای نگهداری از پدر و مادر انجام داد را از سایر خواهران و برادران مطالبه کند.
سؤالات متداول
اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر چیست ؟
شرایطی اگر یک فرزند از میان فرزندان متعدد، نگهداری از پدر و مادر را با عدم قصد تبرع انجام دهد. مستحق دریافت هزینه نگهداری یا اجرت‌المثل از سایر فرزندان است. و می‌تواند این مبلغ را از والدین یا خواهر و برادر خود قانوناَ مطالبه نماید.
شروط دریافت اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر در قانون چیست ؟
شرط اول آنکه نگهداری از والدین با قصد تبرع نباشد یعنی فرزند با قصد احسان و به صورت رایگان از پدر و مادر مراقبت نکند. و شرط دوم آنکه نگهداری از والدین را به خواست و دستور والدین یا سایر فرزندان انجام دهد.
چه کسی باید اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر را پرداخت نماید ؟
اگر والدین اموالی داشته باشند یا حقوق‌بگیر باشند مبلغ اجرت‌المثل نگهداری از طریق همین اموال یا حقوق و مستمری پرداخت می‌گردد. حال اگر پدر و مادر اموالی نداشته باشند. هزینه نگهداری و پرداخت اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر بر عهده همه فرزندان است.