یکی از مهم‌ترین مقامات قضایی در سلسله‌مراتب دادسراها، دادیارها می‌باشند. وظیفه مهم دادیارها پیگیری پرونده و تحقیق ابتدایی است. پیگیری پرونده‌ها و تحقیقات ابتدایی آن بعد از گزارش و اعلام‌جرم به دادسرا شروع می‌شود. البته دادیار در انجام وظایف خود باید تابع مقام بالاتر خود یعنی دادستان باشد. به نوعی دادیار به عنوان نماینده دادستان که مسئول اصلی پیگیری و تحقیق ابتدایی پرونده‌هاست؛ و با دستور دادستان برخی از امور دادسرا را بر عهده دارد. در ادامه این مطلب به معرفی دادیار و شرح وظایف و اختیارات وی خواهیم پرداخت.
معرفی دادیار
دادیار کیست؟ برای پاسخ دقیق‌تر به این سؤال باید از ابتدای ثبت شکایات در دادسرا توسط افراد شرح دهیم. هنگامی که شما به عنوان شهروند برای ثبت شکایت خود و رسیدگی به یک جرم به دادسرا مراجعه می‌کنید. در اغلب موارد با دادیارها و شعب دادیاری برخورد خواهید داشت.
دادیارها همچون دادستان و بازپرس یکی از مقامات قضایی دادسرا محسوب می‌شوند. قضات جوانی که جذب قوه قضاییه می‌شوند و تازه‌کار می‌باشند. در ابتدای شغل خود در مقام دادیاری فعالیت می‌کنند. دادیار درواقع جهت کمک به رئیس دادسرا یعنی دادستان بخشی از وظایف دادستان را بر عهده دارد. یعنی دادیارها نماینده دادستان برای انجام وظایفی مانند تحقیقات مقدماتی، امور سرپرستی و اجرای احکام هستند.
علاوه بر آن دادیار می‌تواند به‌جای دادستان از کیفرخواست در محضر دادگاه دفاع نماید. باید به این نکته توجه داشته باشید که دادیار زمانی می‌تواند به نمایندگی از دادستان وظایف مذکور را انجام دهد که از جانب دادستان اجازه انجام آن‌ها را داشته باشد. در اصل به علت حجم بالای پرونده‌ها و شکایات ثبت‌شده در دادسراها دادستان نمی‌تواند به تنهایی به همه آن‌ها رسیدگی نماید. لذا برخی از اختیارات خود را بر عهده دادیار قرار می‌دهد تا به نمایندگی از دادستان آن وظایف را انجام دهند. درنتیجه دادیارها موظف هستند از نظر دادستان مافوق خود تبعیت نمایند.
اعتبار تصمیمات دادیار
پیش‌تر اشاره کردیم که دادیارها نماینده دادستان هستند و موظف به تبعیت از دادستان می‌باشند. با این اوصاف دادیار در جایگاه نماینده برای تصمیمات خود استقلال کامل ندارند. به این معنی که قرارهای صادرشده به وسیله دادیار بدون اعلام موافقت یا مخالفت توسط دادستان اعتباری ندارد. در مواردی که بین نظر دادیار و دادستان اختلاف وجود داشته باشد نظر دادستان ارجح است. البته سایر تصمیمات دادیار بدون تائید یا رد دادستان دارای اعتبار است. همچنین اگر دادیار برای دفاع از کیفرخواست در دادگاه حضور یابد نیاز به تائید دادستان ندارد. در این موارد دادستان فقط مواردی را برای دفاع گوشزد می‌نماید.
وظایف و اختیارات دادیار
پیش‌تر اشاره کردیم که دادیار به عنوان نماینده دادستان در دادسرا فعالیت می‌کند. و دادستان برخی از وظایف خود را به دادیارها محول می‌نماید. از جمله این وظایف عبارت‌اند از تشخیص عنوان مجرمانه جرم، صدور قرار تعقیب و اقامه دعوا، بررسی جنبه عمومی جرم.
تشخیص عنوان مجرمانه جرم
بعد از اینکه گزارش وقوع جرم به دادسرا صورت پذیرفت. دادیار وظیفه دارد که تحقیقات مقدماتی و پیگیری این پرونده را آغاز نماید. و طی این تحقیقات عنوان مجرمانه جرم ارتکابی را احراز کند. احراز عنوان مجرمانه از آن جهت دارای اهمیت است. که می‌تواند یکی از عوامل مؤثر در نظر قاضی دادگاه هنگام تعیین مجازات باشد.
صدور قرار تعقیب و اقامه دعوا
دادیار بعد از تشخیص عنوان مجرمانه باید اقامه دعوا نماید و قرار تعقیب برای مجرم صادر نماید. البته پیش‌تر نیز اشاره شد که صدور قرار توسط دادیار با موافقت دادستان اعتبار می‌یابد. و در صورت اختلاف نظر دادیار و دادستان نظر دادستان ارجح است.
بررسی جنبه عمومی جرم
در قواعد حقوقی ما جرائم دارای دو بعد عمومی و خصوصی هستند. این دو بعد عمومی و خصوصی جهت تشخیص جرم قابل‌گذشت یا جرم غیرقابل‌گذشت تأثیر می‌گذارند. یکی از وظایف دادیار این است که جنبه عمومی و خصوصی یک جرم را مورد بررسی قرار دهد. تا قابل‌گذشت یا غیرقابل‌گذشت بودن جرم مشخص شود.
انواع دادیار
در متن قانون برای دادیار تقسیم‌بندی انجام نشده است. اما هر دادیار ممکن است از طرف دادستان به انجام وظیفه خاصی مأمور گردد. به همین دلیل می‌توانیم با توجه به وظایف و اختیاراتی که دادستان به دادیارها محول می‌کند انواع دادیار را تقسیم‌بندی نماییم. بر این اساس دادیارها را می‌توانیم به 6 گروه تقسیم کنیم که شامل: دادیار ارجاع، دادیار اظهارنظر، دادیار تحقیق، دادیار اجرای احکام، دادیار ناظر زندان و دادیار نماینده دادستان در دادگاه می‌شود.
دادیار ارجاع
معاون دادستان یا دادیاری که در صورت ارجاع دادستان یا در غیاب وی. تمام وظایف یا برخی از وظایف قانونی دادستان را که به نمایندگی از او بر عهده دارد.
دادیار تحقیق
مهم‌ترین وظیفه دادستان تحقیق در خصوص پرونده‌های گزارش‌شده به دادسرا است. تا اطلاعات اولیه راجع به پرونده را به دست آورد. که این وظیفه از طرف دادستان به دادیاران محول می‌شود. و تعقیب مجرم بر عهده این دادیار است.
دادیار اظهارنظر
مطابق سلسله‌مراتب دادسرا ابتدا بازپرس قرار صادر می‌کند این قرار توسط دادستان رد یا تائید می‌شود. در اکثر موارد این وظیفه تائید یا رد قرار بازپرس به عهده دادیار قرار می‌گیرد. یعنی دادیار می‌تواند راجع به قرار صادره از جانب بازپرس اظهارنظر نماید. این اظهارنظر یک نقش کلیدی در پرونده است.
دادیار ناظر زندان
نوع دیگر دادیار، آن دسته از دادیارها هستند که حوزه فعالیتشان مربوط به زندانیان است. این گروه به عنوان نماینده دادستان وظیفه دارند اموری مثل آزادی مشروط، مرخصی زندانیان، عفو و… را بررسی و تسهیل نمایند.
دادیار نماینده دادستان در اجرای حکم
اغلب موارد دادستان اجرای احکام کیفری را به دادیار محول می‌نمایند. زمانی که یک حکم صادر می‌شود. دادیار به عنوان نماینده دادستان در محل اجرای حکم حضور می‌یابد. تا حکم صادره را اجرا و بر اجرای آن نظارت نماید.
دادیار نماینده دادستان در دادگاه
در تمام موارد پیشین دادیار به عنوان نماینده دادستان وظایف وی را انجام می‌داد. اما یکی از مهم‌ترین وظایف دادستان در جریان پرونده حضور وی در دادگاه و دفاع از کیفرخواستی است که صادر می‌کند. این وظیفه خطیر در برخی موارد توسط دادستان به دادیار سپرده می‌شود. تا دادیار به نمایندگی از دادستان با حضور در دادگاه از کیفرخواست دفاع کند.
دادیار زن
در سیستم حقوقی کشور ما مقام ریاست دادگاه و قاضی صادرکننده حکم مخصوص مردان است. و زنان از دستیابی به این جایگاه محروم ماندند. البته عدم امکان جذب قاضی زن در جایگاه قاضی دادگاه به معنی عدم جذب زنان در قوه قضاییه به عنوان قاضی نیست. بلکه هرسال قوه قضاییه تعداد از بانوان را به عنوان قاضی جذب می‌کند. این قضات زن در مقامات قضایی دیگر به جز قاضی دادگاه فعالیت دارند. مثل دادستانی، بازپرسی و همچنین دادیاری. بنابراین در نظام قضایی ما تعداد زیادی از دادیاران زن فعالیت می‌کنند.
رابطه دادیار و دادستان چگونه است ؟
در این مطلب شرح دادیم که چگونه دادیار به عنوان نماینده دادستان برخی از وظایف دادستان را انجام می‌دهد. اما پرسش این است که حدود روابط دادیار و دادستان چیست یا رابطه دادیار و دادستان چگونه است؟
پیش‌تر اشاره کردیم که فعالیت دادیار تحت نظر دادستان است. و باید برای انجام وظایف خود از دادستان کسب اجازه نماید. در چگونگی رابطه دادیار و دادستان باید گفت. حدود روابط آن‌ها به‌گونه‌ای است که در صورت اختلاف نظر دادیار و دادستان نظر دادستان دارای ارجحیت است. بنابراین دادیار موظف است نظر دادستان را اجرا نماید. پیش‌تر اشاره کردیم که دادیار در اعمال‌نظر خود استقلال کامل ندارد. و به طور کلی موظف است که دستورات دادستان را انجام دهد و موافقت او را برای انجام امور مختلف کسب کند. دادیار همچنین اجازه مخالفت با معاون دادستان را ندارد.
بنابراین رابطه دادیار و دادستان و معاون دادستان بر اساس سلسله‌مراتب قضایی و یک رابطه طولی است. که به ترتیب دادستان، معاون دادستان و دادیارها از مقام بالا به پایین‌دست قرار می‌گیرند. به عبارت ساده‌تر دادستان رئیس دادسرا و رئیس دادیارها می‌باشد و دادیار ملزم به تبعیت از رئیس خود است. توجه داشته باشید که این سلسله‌مراتب مربوط به هر شعبه دادسرا است. یعنی دادیاری که در دادسرای ناحیه 2 تهران فعالیت می‌کند. ملزم به تبعیت از دادستان دادسرای ناحیه یک تهران نیست. بلکه زیر نظر دادستان دادسرای محل خدمت خودش یعنی دادستان دادسرای ناحیه 2 تهران می‌باشد. و باید از او تبعیت کند.
سؤالات متداول
دادیار کیست ؟
دادیارها همچون دادستان و بازپرس یکی از مقامات قضایی دادسرا محسوب می‌شوند. دادیارها نماینده دادستان برای انجام وظایفی مانند تحقیقات مقدماتی، امور سرپرستی و اجرای احکام هستند.
وظایف دادیار چیست ؟
از جمله وظایف دادیار عبارت‌اند از تشخیص عنوان مجرمانه جرم، صدور قرار تعقیب و اقامه دعوا، بررسی جنبه عمومی جرم.
انواع دادیار کدم‌اند ؟
دادیارها را می‌توانیم به 6 گروه تقسیم کنیم که شامل: دادیار ارجاع، دادیار اظهارنظر، دادیار تحقیق، دادیار اجرای احکام، دادیار ناظر زندان و دادیار نماینده دادستان در دادگاه می‌شود.