هنگامی که یک جرم رخ می‌دهد. افراد مظنون به ارتکاب آن جرم را متهم می‌نامند. تا زمانی که بر اساس حکم محکومیت دادگاه اثبات نشود. که متهم مذکور، جرم را انجام داد یا خیر، او را مجرم نمی‌خوانیم. قانون‌گذار در قوانین متعدد به حقوق یک متهم اشاره می‌کند. که این حقوق باید طی مراحل رسیدگی به پرونده در مراجع قضایی رعایت گردد. از جمله حقوق یک متهم اصل برائت، حق دسترسی به وکیل، حق آگاهی از موضوع اتهام و … است. بر اساس اصل برائت ضابطان نمی‌توانند متهم رو تحت نظر قرار بدهند. تنها زمانی که جرائم مشهود باشد نگهداری از متهم جهت تکمیل تحقیقات امکان‌پذیر است. در ادامه شرح خواهیم داد که چگونه ممکن است متهم را تحت نظر قرار داد؟
تحت نظر قرار دادن متهم
هنگامی که شخصی متهم به انجام یک جرم می‌شود. شاید این پرسش به وجود آید که متهم تحت نظر قرار می‌گیرد و بازداشت می‌شود یا خیر؟ در چه شرایطی ضابطان دادگستری متهم یک پرونده را تحت نظر قرار می‌دهند؟
در پاسخ به این پرسش‌ها باید بگوییم مطابق با قانون آیین دادرسی کیفری که ضابطان دادگستری اجازه ندارند متهم را بازداشت و تحت نظر قرار دهند. ضابطان وظیفه دارند بر اساس دستور دادستان اقدام به تحقیقات و کشف جرم نمایند. اما به صورت قانونی نمی‌توانند متهم را بازداشت و تحت نظر نگه دارند. البته در مواردی که جرم مشهود باشد این امکان وجود دارد که ضابط دادگستری متهم را تحت نظر قرار دهد. اما در همین حالت نیز ضابط موظف است موضوع اتهام و دلایل آن را بلافاصله به صورت کتبی به متهم ابلاغ نماید. و سریعاً مراتب را جهت تصمیم‌گیری قانونی به دادستان اطلاع دهد.
در هر صورت ضابط نمی‌تواند بیش از 24 ساعت متهم را بازداشت و تحت نظر نگه دارد. اگر بازجویی از متهم به علت توجه دلایل اتهام به وی باشد. آنگاه متهم باید برای تعیین تکلیف به دادسرا اعزام گردد. وگرنه ضابط با ادامه تحت نظر نگهداری متهم، مرتکب جرم توقیف غیرقانونی می‌شود. علاوه بر آن اگر تحت نظر نگهداری متهم در جرائم مشهود ضروری باشد. مطابق با قانون اعلام این امر به دادستان باید حداکثر ظرف یک ساعت همراه با ذکر مشخصات متهم و علت بازداشت انجام گیرد. نباید اعلام و اطلاع این مسئله را تا پایان مدت تحت نظر بودن متهم به تأخیر انداخت.
قانون آیین دادرسی کیفری
ماده 46 قانون آیین دادرسی کیفری چنین شرح می‌دهد که:« ضابطان دادگستری مکلف‌اند نتیجه اقدامات خود را فوری به دادستان اطلاع دهند. چنانچه دادستان اقدامات انجام‌شده را کافی نداند، می‌تواند تکمیل آن را بخواهد. در این صورت، ضابطان باید طبق دستور دادستان تحقیقات و اقدامات قانونی را برای کشف جرم و تکمیل تحقیقات به عمل آورند، اما نمی‌توانند متهم را تحت نظر نگه دارند. چنانچه در جرائم مشهود، نگهداری متهم برای تکمیل تحقیقات ضروری باشد، ضابطان باید موضوع اتهام و ادله آن را بلافاصله و به طور کتبی به متهم ابلاغ و تفهیم کنند و مراتب را فوری برای اتخاذ تصمیم قانونی به اطلاع دادستان برسانند. در هر حال، ضابطان نمی‌توانند بیش از بیست و چهار ساعت متهم را تحت نظر قرار دهند.»
همچنین ماده 49 همین قانون در خصوص اقدامات لازم در صورت ضرورت تحت نظر نگهداری متهم در جرائم مشهود می‌گوید:« به محض آنکه متهم تحت نظر قرار گرفت، حداکثر ظرف یک ساعت، مشخصات سجلی، شغل، نشانی و علت تحت نظر قرار گرفتن وی، به هر طریق ممکن، به دادسرای محل اعلام می‌شود. دادستان هر شهرستان با درج مشخصات مزبور در دفتر مخصوص و رایانه، با رعایت مقررات راجع به دادرسی الکترونیکی، نظارت لازم را برای رعایت حقوق این افراد اعمال می‌نماید و فهرست کامل آنان را در پایان هرروز به رئیس‌کل دادگستری استان مربوط اعلام می‌کند تا به همان نحو ثبت شود. والدین، همسر، فرزندان، خواهر و برادر این اشخاص می‌توانند از طریق مراجع مزبور از تحت نظر بودن آنان اطلاع یابند. پاسخگویی به بستگان فوق درباره تحت نظر قرار گرفتن، تا حدی که باحیثیت اجتماعی و خانوادگی اشخاص تحت نظر منافات نداشته باشد، ضروری است.»
تحت نظر نگهداری متهم در جرم مشهود
در مطالب پیشین اشاره کردیم، اصل در قانون بر این است که ضابطان نمی‌توانند متهم را تحت نظر قرار دهند. جز در مواردی که جرائم مشهود رخ دهد. و بنابراین نگهداری از متهم جهت تکمیل تحقیقات قانونی الزامی باشد. اما جرم مشهود چیست؟ جرم مشهود در واقع به عمل مجرمانه‌ای می‌گویند. که در اماکن عمومی اتفاق بیافتد. به صورتی که وقوع این جرم توسط نیروی انتظامی با مردم مشاهده گردد. بنابر، این توصیف به این جرائم، جرم مشهود می‌گویند.
با وقوع جرم مشهود نگهداری از متهم جهت تکمیل تحقیقات ضرورت می‌یابد. چرا که دادستان تکمیل اطلاعات را از ضابط مطالبه می‌کند. اما در این شرایط نیز همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم مدت تحت نظر حداکثر بیست و چهار ساعت است و تحت نظر نگهداری متهم بیشتر از 24 ساعت غیرقانونی است. و ضابط باید اتهام و ادله آن را سریعاً و به صورت کتبی به متهم ابلاغ و تفهیم گردد. سپس مراتب فوراً به دادستان اعلام شود تا تصمیم قانونی اتخاذ گردد.
ضابطان در شرایطی که متهم را به علت جرم مشهود تحت نظر قرار دادند. مطابق ماده 52 قانون آیین دادرسی کیفری مکلف هستند. که حقوق متهم تحت نظر را به او تفهیم نمایند. در کیفیت و چگونگی تفهیم حقوق باید توسط ضابطان باید بگوییم. که ضابطان موظف‌اند به محض تحت نظر قرارگیری متهم حقوق وی را به او تفهیم کنند. تفهیم این حقوق به صورت مکتوب انجام می‌شود و یک رسید از متهم دریافت می‌گردد. که متهم در آن اذعان کند برگه کتبی تفهیم اتهام را دریافت نموده است. و این رسید در پرونده متهم ضمیمه می‌شود.
تکالیف قانونی ضابطان در خصوص متهم تحت نظر
ضابطین در قبال متهمی که او را تحت نظر قرار دادند. دارای تکالیف قانونی هستند که عدم انجام این تکالیف تخلف محسوب می‌شود. و ضابطان متخلف مطابق ماده 63 قانون آیین دادرسی کیفری به مجازات انفصال از خدمات دولتی در مدت سه ماه تا یک سال می‌گردند. در ادامه به شرح این تکالیف خواهیم پرداخت.
تکلیف نگارش صورت‌مجلس در خصوص متهم تحت نظر
مطابق ماده 53 قانون آیین دادرسی کیفری ضابطان دادگستری وظیفه دارند. که اظهارات شخص تحت نظر و موارد دیگری را در صورت‌مجلس قید نمایند. و این صورت‌مجلس را به امضا یا اثرانگشت متهم تحت نظر برسانند. البته اثرانگشت متهم زمانی قابل‌قبول و قانونی است که متهم قادر به امضا نباشد.
متن ماده به این شرح است:« ضابطان دادگستری مکلف‌اند اظهارات شخص تحت نظر، علت تحت نظر بودن، تاریخ و ساعت آغاز آن، مدت بازجویی، مدت استراحت بین دو بازجویی و تاریخ و ساعتی را که شخص نزد قاضی معرفی شده است را در صورت‌مجلس قید کنند و آن را به امضا یا اثرانگشت او برسانند. ضابطان همچنین مکلف‌اند تاریخ و ساعت آغاز و پایان تحت نظر بودن را در دفتر خاصی ثبت و ضبط کنند.
تبصره- در این ماده و نیز در سایر مواد مقرر در این قانون که اخذ امضا و یا اثرانگشت شخص پیش‌بینی شده است، اثرانگشت در صورتی دارای اعتبار است که شخص قادر به امضا نباشد.»
بنابر متن ماده موارد الزامی جهت درج در صورت‌مجلس توسط ضابطان به تفکیک به شرح زیر است:
اول؛ اظهارات شخص تحت نظر.
دوم؛ علت تحت نظر نگهداری شخص.
سوم؛ تاریخ و ساعت آغاز تحت نظر قرارگیری متهم.
چهارم؛ مدت بازجویی از متهم.
پنجم؛ تاریخ و ساعتی که متهم تحت نظر نزد قاضی اعزام می‌گردد.
ششم؛ امضا یا اثرانگشت متهم بر روی صورت‌مجلس ، پس از درج موارد الزامی مذکور در بالا.
تکلیف اعلام مشخصات متهم تحت نظر به دادسرا
دیگر وظیفه ضابطان دادگستری مطابق ماده 49 قانون آیین دادرسی کیفری (متن این ماده پیش‌تر در همین مطلب ذکر شد.) اعلام مشخصات متهم تحت نظر به دادسرا است. طی انجام این تکلیف، رعایت حق بستگان متهم تحت نظر برای اطلاع از وضعیت متهم نیز صورت تحقق می‌یابد. البته انجام این امر، دیگر تکلیف ضابطان را، برای اطلاع به خانواده متهم را ساقط نمی‌نماید. همچنین اگر بر اساس ماده مذکور متهم به علت انجام جرم مشهود تحت نظر باشد. اعلام این مسئله نباید تا پایان مهلت تحت نظر، به تأخیر بیافتند. بلکه همان‌طور که پیش‌تر بیان کردیم ظرف مدت یک ساعت باید به دادستان اطلاع‌رسانی شود.
حتی اگر متهم خارج وقت اداری تحت نظر قرار گیرد. تکلیف مشابهی برای ضابط وجود دارد. بر اساس ماده 47 قانون آیین دادرسی کیفری اگر متهم خارج از وقت اداری تحت نظر قرار گیرد نیز مراتب باید حداکثر ظرف یک ساعت به دادستان یا قاضی کشیک اعلام گردد. ماده 47 چنین بیا می‌دارد:« هرگاه فردی خارج از وقت اداری به علت هریک از عناوین مجرمانه تحت نظر قرار گیرد، باید حداکثر ظرف یک ساعت مراتب به دادستان یا قاضی کشیک اعلام شود. دادستان یا قاضی کشیک نیز مکلف است، موضوع را بررسی نماید و در صورت نیاز با حضور در محل تحت نظر قرار گرفتن متهم اقدام قانونی به عمل آورد.»
تکلیف اطلاع‌رسانی به خانواده متهم تحت نظر
در مطلب پیشین از تکلیف اطلاع‌رسانی ضابطین به دادسرا گفتیم. اما تکلیف دیگر ضابط اطلاع‌رسانی وضعیت متهم تحت نظر به خانواده او است. این مسئله در ماده 50 قانون آیین دادرسی کیفری مطرح می‌شود. که بدین شرح است:« شخص تحت نظر می‌تواند به وسیله تلفن یا هر وسیله ممکن، افراد خانواده یا آشنایان خود را از تحت نظر بودن آگاه کند و ضابطان نیز مکلف‌اند مساعدت لازم را در این خصوص به عمل آورند، مگر آنکه بنا بر ضرورت تشخیص دهند که شخص تحت نظر نباید از چنین حقی استفاده کند. در این صورت باید مراتب را برای اخذ دستور مقتضی به اطلاع مقام قضائی برسانند.»
البته این تکلیف قانونی ضابطین یک استثنا هم دارد. گاهی برای جلوگیری از فرار یا احتمال اختفای شرکا یا معاونان متهم، اطلاع‌رسانی به خانواده متهم انجام نمی‌گیرد. به همین دلیل در این ماده قانونی با استفاده از عبارت “تشخیص ضرورت” به صورت انعطاف‌پذیری درمی‌آید. و به ضابط این اجازه را می‌دهد که از این استثنا استفاده کند.
تکلیف به تفهیم حقوق قانونی متهم تحت نظر
قانون آیین دادرسی کیفری طی ماده 52 خود شرح می‌دهد که ضابطین دادگستری موظف به تفهیم اتهام به متهم تحت نظر هستند. این ماده قانونی به حقوقی اشاره دارد که متهم طی مدت تحت نظر نگهداری دارای این حقوق می‌باشد. همچنین از تکلیف ضابطان در این ماده چنین استنباط می‌شود که متهم تحت نظر حق درخواست حضور وکیل را نیز دارد. متن ماده چنین می‌گوید:« هرگاه متهم تحت نظر قرار گرفت، ضابطان دادگستری مکلف‌اند حقوق مندرج در این قانون در مورد شخص تحت نظر را به متهم تفهیم و به صورت مکتوب در اختیار وی قرار دهند و رسید دریافت و ضمیمه پرونده کنند.»
تکلیف اجازه معاینه متهم تحت نظر به درخواست او یا بستگان
دیگر تکلیف ضابطان در زمان تحت نظر نگهداری متهم این است. که با درخواست متهم یا به درخواست بستگان نزدیک او، شرایط لازم جهت معاینه پزشکی متهم را فراهم کنند. این تکلیف ضابطان در ماده 51 قانون آیین دادرسی کیفری چنین شرح می‌شود:« بنا به درخواست شخص تحت نظر یا یکی از بستگان نزدیک وی، یکی از پزشکان به تعیین دادستان از شخص تحت نظر معاینه به عمل می‌آورد. گواهی پزشک در پرونده ثبت و ضبط می‌شود.»
تقاضای حضور وکیل توسط متهم تحت نظر
یکی از حقوق متهم یا شخص تحت نظر تقاضای حضور وکیل است. قانون آیین دادرسی کیفری در ماده 48 خود چنین بیان می‌دارد که:« با شروع تحت نظر قرار گرفتن، متهم می‌تواند تقاضای حضور وکیل نماید. وکیل باید با رعایت و توجه به محرمانه بودن تحقیقات و مذاکرات، با شخص تحت نظر ملاقات نماید و وکیل می‌تواند در پایان ملاقات با متهم که نباید بیش از یک ساعت باشد ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده ارائه دهد.
تبصره (اصلاحی 1394/03/24)- در جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی و همچنین جرائم سازمان‌یافته که مجازات آن‌ها مشمول ماده (302) این قانون است، در مرحله تحقیقات مقدماتی طرفین دعوی، وکیل یا وکلای خود را از بین وکلای رسمی دادگستری که مورد تائید رئیس قوه قضائیه باشد، انتخاب می‌نمایند. اسامی وکلای مزبور توسط رئیس قوه قضائیه اعلام می‌گردد.»
آنچه در این ماده قانونی موضوعیت دارد. حضور وکیل و ملاقات با شخص تحت نظر است. بنابراین اگر شخص تحت نظر وکیل نداشته باشد و تقاضای وکیل نماید. ضابطین مکلف هستند وکیلی را برای او فراخوانند. در واقع اجازه حضور وکیل در مرحله تحقیقات پلیس تنها و برای نخستین بار در این ماده قانونی آمده است. که البته حضور وکیل در این مرحله نیز برای ملاقات متهم و ذکر نکات کتبی به اوست. وکیل اجازه حضور در بازجویی و دفاع از متهم در بازجویی را ندارد.
سؤالات متداول
متهم در چه شرایطی تحت نظر قرار می‌گیرد ؟
مطابق با قانون آیین دادرسی کیفری که ضابطان دادگستری اجازه ندارند متهم را بازداشت و تحت نظر قرار دهند. تنها در مواردی که جرم مشهود باشد ضابط دادگستری می‌تواند متهم را تحت نظر قرار دهد. که آن‌هم شرایطی دارد.
جرم مشهود چیست ؟
جرم مشهود در واقع به عمل مجرمانه‌ای می‌گویند. که در اماکن عمومی اتفاق بیافتد. به صورتی که وقوع این جرم توسط نیروی انتظامی با مردم مشاهده گردد.